CUR-Aanbeveling 089:2017
Maatregelen ter voorkoming van betonschade door alkali-silicareactie (ASR)

CUR-Aanbeveling 89\0:20\f7 (derde, herziene uitgave\ ) Maatregelen ter vo\dorkoming van betonschade door al\dkali\fsilicareactie \d(AS\b) CUR-Aanbeveling 89\0:20\f7 (derde, herziene uitgave\d) Maatregelen ter vo\dorkoming van betonsch\dade door alkali\fsili\dcareactie (AS\b) CUR-Aanbeveling 89 2017 Maatregelen voorkoming betonschade_cov-CROW.indd\ 3 18-06-18 10:05 Over CROW CROW bedenkt slimme en praktisc\fe oplossingen voor vraagst\bkken over infrastr\bct\b\br, openbare r\bimte, verkeer en vervoer in Nederland. Dat doen we samen met externe professionals die kennis met elkaar delen en toepasbaar maken voor de praktijk. CROW is een onafhankelijke kennisorganisatie zonder winstoogmerk die investeert in kennis voor n\b en in de toekomst. Wij streven naar de beste oplossingen voor vraagst\bkken van beleid tot en met be\feer in infrastr\bct\b\br, openbare r\bimte, verkeer en vervoer en werk en veilig\feid. Bovendien zijn wij experts op \fet gebied van aanbesteden en contracteren. Praktische kennis direct toe\fasbaar Colofon CUR-Aanbeveling 89:2017 (derde, \ferziene \bitgave) ? Maatregelen ter voorkoming van betonsc\fade door alkali-silicareacti\ce (ASR) Delft, jan\bari 2018 \bitgave CROW, Ede artikeln\bmmer AA89:2017 projectmanager drs. Erwin Vega rapporte\br drs. R.H.H.J. Haverkort, SGS INTRON redacte\br Ing. Aad van der T\foorn vormgeving Marja Timmermans, Sens Service dr\bk Scanlaser bv, Zaandam prod\bctie CROW Media bestellen Deze \bitgave is via de webs\fop bij CROW te bestellen. Zie voor de act\bele verkoopprijs www.crow.nl/s\fop CUR-Aanbeveling 89 2017 Maatregelen voorkoming betonschade_cov-CROW.indd\ 5-6 18-06-18 10:05 Maatregelen ter voorkoming van betonschade door alkali-silicareactie (ASR) CUR-Aanbeveling 89 (derde , herziene uitgave) 2 3 Voorwoord Deze CUR-Aanbeveling geeft aan welke procedure moet worden gevolgd bij het ontwerpen van beton- samenstellingen om het optreden van schade door de alkali-silicareactie (ASR) te voorkomen. ASR is een chemische reactie tussen de alkaliën in het beton en sommige toeslagmaterialen. De reactie kan leiden tot afname van de mechanische eigenschappen van het beton en tot scheurvorming. Schadelijke ASR treedt alleen op als ten minste aan de volgende drie voor- waarden gelijktijdig wordt voldaan: ? er moet blijvend of periodiek voldoende vocht in het beton aanwezig zijn; ? er moeten voldoende alkaliën in het beton beschik - baar zijn (effectief ten behoeve van een ASR); ? het toeslagmateriaal moet ASR-gevoelig zijn. Betonsamenstelling en cementkeuze zijn van directe invloed op het effectieve alkaligehalte van het beton. Het risico op schade door ASR in beton kan dan ook op eenvoudige wijze tot een verwaarloosbaar laag niveau worden teruggebracht door een juiste keuze van de betonsamenstelling en/of cementsoort. In deze CUR-Aanbeveling wordt ervan uitgegaan dat eerst via de betonsamenstelling (milieus droog of vochtig zonder alkaliën) of de cementsoort (in de overige milieus) wordt geprobeerd de kans op het optreden van schadelijke ASR te minimaliseren. Richt- lijnen hiervoor worden gegeven in deze CUR-Aanbeve- ling. Binnen Nederland blijken de meeste betonsamen- stellingen zonder meer aan deze richtlijnen te voldoen. Voldoet de betonsamenstelling en/of cementsoort niet, dan dient de ASR-gevoeligheid van het toeslagmate- riaal beoordeeld te worden. Deze CUR-Aanbeveling geeft richtlijnen voor de daartoe te volgen procedures en omschrijft in detail de beproevingsmethoden. In bijzondere gevallen zal als gevolg van de uitkomst van de beoordeling van het toeslagmateriaal de betonsa- menstelling moeten worden aangepast om schade aan beton door schadelijke ASR te voorkomen. In CUR- rapport 2003-1 'Alkali-silicareactie in beton. Achter- grondrapport bij CUR-Aanbeveling 89' en SGS INTRON Rapport R20150155a, is de achtergrondinformatie opgenomen op basis waarvan deze CUR-Aanbeveling is opgesteld. De Aanbeveling is opgesteld door SBRCURnet- voorschriftencommissie 1699 'Voorkómen van alkali- silicareactie in civiele constructies'. Op het moment van verschijnen van deze herziene Aanbeveling was de samenstelling van SBRCURnet-voorschriftencommissie 1699 als volgt: ing. N.J.F. Vonk (ORCEM, voorzitter), drs. R.H.H.J. Haverkort (SGS INTRON, secretaris/ rapporteur), R. Albers (ORCEM), J. Heutinck (NVLB), ir. M. Rikkers (Rijkswaterstaat GPO), dr.ir. M.R. de Rooij (TNO), ir. P. Spiesz (Cement&Beton Centrum), ir. E.M.M. Vermeulen (VOBN), drs. E. Vega (SBRCURnet, projectmanager). Deze CUR-Aanbeveling is goedgekeurd door NEN/ SBRCURnet-commissies 353 039 / VC 12 'Beton' en 353 154 'Korrelvormige materialen voor de bouw' en vervangt CUR-Aanbeveling 89 (tweede herziene uitgave, 2006). 4 5 Inhoud 1 Onderwerp 3 2 Toepassingsgebied 3 3 Termen en definities 3 3.1 Alkali-silicareactie 11 3.2 ASR-gevoelig 11 3.3 Alkaligehalte 11 3.4 Na2O-equivalent 11 3.5 Alkaligehalte van cement 11 3.6 Alkaligehalte van beton 11 3.7 Alkaligehalte van toeslagmaterialen 11 3.8 Expansie 11 3.9 Grof toeslagmateriaal 11 3.10 Fijn toeslagmateriaal 11 3.11 Vulstoffen 11 4 Procedures om schadelijke ASR te voorkomen 11 4.1 Algemeen 11 4.2 Betonsamenstelling aanpassen 11 4.3 Vulstoffen 11 5 Beoordeling van risico op schadelijke ASR 11 5.1 Algemeen 11 5.2 Totaal alkaligehalte van beton 11 5.3 Cement en/of cement/vulstofcombinaties 11 5.3.1 Cementen volgens NEN-EN 197-1 11 5.3.2 Combinaties van cementen en poederkoolvliegas 11 5.3.3 Combinaties van CEM I en hoogovenslak al dan niet met poederkoolvliegas 11 5.4 Toeslagmateriaal 11 5.5 Kalksteenmeel 11 6 Bepaling alkaligehalte 11 6.1 Cement 11 6.2 Toeslagmateriaal 11 6.3 Vulstoffen 11 6.4 Hulpstoffen 11 6.5 Aanmaakwater 11 7 Beoordeling van ASR-risico van toeslagmateriaal 11 7.1 Algemeen 11 7.2 PFM-microscopie 11 7.3 Expansietesten 11 7.3.1 Zeer versnelde mortelbalk expansietest (UAMBT) 11 7.3.2 Betonprisma expansietest (CPT) 11 Bijlage A 11 Procedure ter beoordeling van de ASR- gevoeligheid van toeslagmaterialen voor beton door middel van PFM-microscopie (inclusief procedure voor monsterneming) Bijlage B 11 Procedure voor het vervaardigen van blauw licht- fluorescerende epoxy Bijlage C 11 Vacuüm impregnatie van zandmonsters Bijlage D 11 Maken van dunne doorsneden Bijlage E 11 Procedure ter beoordeling van de ASR- gevoeligheid van toeslagmaterialen voor beton door middel van de zeer versnelde mortelbalk expansietest (UAMBT) 6 Bijlage F 11 Procedure ter beoordeling van de ASR- gevoeligheid van toeslagmaterialen voor beton door middel van de betonprisma expansietest (CPT) Bijlage G 11 Toelichting 5.3 (Cement) en enkele voorbeeldberekeningen Bijlage H 11 Eisen aan kalksteenmeel Bijlage I 11 Toelichting grafische methode paragraaf 5.3.3 Titels van vermelde normen en CUR-Aanbevelingen 7 Onderwerp 1 Deze CUR-Aanbeveling geeft aan welke procedure moet worden gevolgd bij het ontwerpen van beton- samenstellingen om het optreden van een schadelijke alkali-silicareactie (ASR) te voorkomen. De Aanbeveling heeft geen betrekking op schadelijke alkali-carbonaat- reactie (ACR). De Aanbeveling moet worden gezien in samenhang met - en in aanvulling op NEN-EN 206 + NEN 8005. 8 9 Toepassingsgebied 2 Deze CUR-Aanbeveling is van toepassing op beton, toegepast in alle milieus volgens NEN-EN 206 + NEN 8005 en voldoend aan NEN EN 1992-1-1, respectievelijk CUR-Aanbeveling 48. Deze CUR- Aanbeveling is tevens van toepassing op zelf- verdichtend- / verdichtingsarm- beton waarin kalk - steenmeel en / of gemalen gegranuleerd hoogovenslak (hoogovenslak) en / of poederkoolvliegas of andere vulstoffen zijn toegepast. 10 11 Termen en definities 3 3 .1 Alkali-silicareactie (ASR) De reactie van bepaalde, reactief silica bevattende bestanddelen van toeslagmateriaal met in het porie- water van beton aanwezige alkaliën, die leidt tot de vorming van gelvormige reactieproducten. Deze reactieproducten kunnen poriewater absorberen, waardoor ze zwellen en druk uitoefenen in het beton. Hierdoor nemen in eerste instantie de mechanische eigenschappen, waaronder de treksterkte, af en kan het beton in tweede instantie gaan scheuren. De afname in mechanische eigenschappen kan schadelijk zijn voor de constructie. Bij scheurvorming ten gevolge van ASR is er sprake van schadelijke ASR.Versneld ontwateren met tubes 3.2 ASR-gevoelig Toeslagmateriaal (mengsel) dat niet voldoet aan de grenswaarden zoals bepaald in hoofdstuk 7. Toeslag- materiaal (mengsel) dat daaraan wel voldoet, wordt omschreven als niet-ASR-gevoelig. Toelichting In sommige toeslagmaterialen is amorf of slecht kristallijn silica aanwezig dat op grond van zijn minder geordende kristalstructuur en/of zijn groter specifiek oppervlak sneller oplost en/of met alkaliën reageert dan goed kristallijn kwarts. De belangrijkste potentieel alkali-reactieve bestanddelen in toeslagmateriaal en/ of individuele toeslagkorrels zijn opaal, chalcedoon, moganiet, cristobaliet, tridymiet, cryptokristallijn kwarts, (poreuze) vuursteen (silex / chert / flint), onzuivere zand- stenen (grauwackes, siltsteen), silicieuze kalksteen en sommige vulkanische gesteenten (vanwege het daarin aanwezige glas). Het al dan niet optreden van de reactie is mede afhan- kelijk van het gehalte aan dergelijke reactieve bestand- delen in het toeslagmateriaal. Gelet op de onzeker- heden omtrent de ligging van het kritisch gebied (pessimum) voor vele toeslagmaterialen is gekozen voor een tweedeling tussen niet en (mogelijk) wel ASR- gevoelig toeslagmateriaal. De eerste categorie komt overeen met de elders gebruikte aanduiding 'onder- kritisch' ; de laatste categorie omvat zowel 'kritisch' als 'boven-kritisch' materiaal. Rekening moet worden gehouden met het feit dat het mengen van toeslagmaterialen de ASR-gevoeligheid van het mengsel kan beïnvloeden en de reactiviteit kan verhogen ten opzichte van de afzonderlijke materialen. 3.3 Alkaligehalte Het gehalte aan alkaliën uitgedrukt in Na 2O-equivalent (Na 2Oe). 3.4 Na 2O-equivalent (Na 2O e) Een maat voor het alkaligehalte, uitgedrukt als het gehalte aan natriumoxide (Na 2O) + 0,658 maal het gehalte aan kaliumoxide (K 2O) in % (m/m) of in kg/m3. 3.5 Alkaligehalte van cement Het in zuur oplosbare gehalte aan natriumoxide (Na 2O) + kaliumoxide (K 2O) in cement, bepaald volgens 6.1, en uitgedrukt in % (m/m) Na 2O-equivalent. 3.6 Alkaligehalte van beton Het gehalte aan natriumoxide (Na 2O) en kaliumoxide (K 2O) in beton, bepaald volgens 5.2, en uitgedrukt in % (m/m) Na 2O-equivalent. 3 .7 Alkaligehalte van toeslagmateriaal: Het gehalte aan natriumoxide (Na 2O) en kaliumoxide (K 2O) in het toeslagmateriaal, bepaald volgens 6.2, en uitgedrukt in % (m/m) Na 2O-equivalent. 3.8 Alkaligehalte van vulstoffen: Het gehalte aan natriumoxide (Na 2O) + kaliumoxide (K 2O) in de vulstof, bepaald volgens 6.3, en uitgedrukt in % (m/m) Na 2O-equivalent. 12 3.9 Chemisch agressief milieu Milieu dat conform artikel 4.1 van NEN-EN 206 en bijlage A van NEN 8005 geclassificeerd kan worden als milieuklasse XA1, XA2 of XA3. 3.10 Expansie De uitzetting van mortelprisma's met het te gebruiken toeslagmateriaal of mengsel daarvan, bepaald volgens 7.3.1, dan wel de uitzetting van betonprisma's met het toeslagmateriaal, bepaald volgens 7.3.2. 3.11 Grof toeslagmateriaal Toeslagmateriaal voor beton of mortel met D > 4 mm. 3.12 Fijn toeslagmateriaal Toeslagmateriaal voor beton of mortel met D ? 4 mm. 3.13 Inert toeslagmateriaal Niet-reactief toeslagmateriaal bepaald volgens 7.2 en 7.3 van deze CUR-Aanbeveling met een expansie van maximaal 0,05 % bepaald volgens bijlage E (UAMBT) van deze CUR-Aanbeveling. 3.14 Vulstoffen Fijn verdeeld materiaal gebruikt in beton met de bedoeling bepaalde eigenschappen te verbeteren of speciale eigenschappen te bereiken. Er zijn twee typen anorganische vulstoffen: ? vrijwel inerte vulstoffen (type I); ? puzzolane of latent hydraulische vulstoffen (type II). 13 Procedures om schadelijke ASR te voorkomen 4 4 .1 Algemeen De te volgen procedure bestaat voor alle milieus uit het doorlopen van het stroomschema van figuur 1. Als het stroomschema leidt tot de conclusie 'geen risico op schadelijke ASR', dan kan onderzoek naar de overige aspecten en/of de daarna genoemde maat- regelen in het stroomschema achterwege blijven. Als het stroomschema leidt tot de conclusie: 'Betonsamenstelling aanpassen', dan dient de procedure in 4.2 te worden doorlopen. Figuur 1 Beoordeling van het risico op schadelijke ASR 14 Toelichting: *) In droog milieu met een dikte ? 1 meter: in een droog milieu treedt geen expansie van eventuele ASR-gel op. Verdere beoordeling van het risico op schadelijke ASR is derhalve niet noodzakelijk. Wel moet er op gelet worden dat het milieu gedurende de gebruiksduur van de constructie of het constructie-onderdeel niet verandert. **) In de milieus "droog" met een dikte > 1 meter en "vochtig zonder dooizouten" wordt er van uit gegaan dat er geen risico bestaat voor toevoer van alkaliën van buitenaf. Bij een voldoende laag alkaligehalte van het beton, bestaat er derhalve geen risico op scha- delijke ASR; is dit hoger dan 3,0 kg/m3 dan dient de procedure in stroomschema 1 doorlopen te worden. Bij toepassing van een hoog gehalte kalksteenmeel is het niet denkbeeldig dat door een Ca-rijkere CSH-fase minder Na- en K-ionen gebonden kunnen worden, waardoor deze laatste beschikbaar komen voor een eventuele ASR. Om die reden heeft CUR-commissie VC 62 nader onderzoek uitgevoerd naar de grens- waarde voor het totaal alkaligehalte. Wel moet er op gelet worden dat het milieu gedurende de gebruiksduur van de constructie of het constructie- onderdeel niet verandert. In alle overige milieus bestaat het risico op toevoer van alkaliën van buitenaf. Het risico op schadelijke ASR is dus niet te beperken door alleen het alkaligehalte van het beton te beperken. Hier moet het stroomschema van figuur 1 worden gevolgd om na te gaan of maat- regelen genomen moeten worden. 4.2 Betonsamenstelling aanpassen Indien 4.1 leidt tot de conclusie 'Betonsamenstelling aanpassen', bestaat de keuze uit de volgende maat- regelen: ? pas een cement toe volgens 5.3, of ? gebruik het toeslagmateriaal niet. 4.3 Vulstoffen Bij gebruik van anorganische vulstoffen anders dan kalksteenmeel, hoogovenslak en / of poederkoolvliegas dient in milieus anders dan droog en bij een dikte van meer dan 1 meter het risico op schadelijke ASR te worden vermeden door gebruik te maken van de eisen in 5.3 van deze CUR-Aanbeveling. 15 Beoordeling van risico op schadelijke ASR 5 5 .1 Algemeen Om het risico op een schadelijke ASR te beoordelen en om vast te stellen welke maatregelen genomen moeten worden om een schadelijke ASR te voorkomen, moet de procedure in hoofdstuk 4 worden doorlopen, behorende bij het milieu dat van toepassing is. Toelichting: Een schadelijke ASR in beton kan alleen optreden als aan de volgende voorwaarden tegelijkertijd wordt voldaan: ? er moeten voldoende alkaliën in het beton beschik - baar zijn (effectief ten behoeve van een ASR); ? er moet blijvend of periodiek voldoende vocht in het beton aanwezig zijn; ? het toeslagmateriaal moet ASR-gevoelig zijn. Het optreden van een schadelijke ASR kan worden voorkomen door ervoor te zorgen dat aan ten minste één van de drie bovengenoemde voorwaarden niet wordt voldaan. ASR kan ook worden voorkomen door de keuze van een bepaalde betonsamenstelling en/ of cementsoort/bindmiddelcombinatie, in welk geval beoordeling van de ASR-gevoeligheid van toeslagma- teriaal achterwege kan blijven. In hoofdstuk 4 wordt een procedure gegeven waarmee het risico van een schadelijke ASR kan worden afgeleid. Afhankelijk van het milieu is hiervoor inzicht nodig in het alkaligehalte van beton (5.2), dan wel de toegepaste cementsoort of bindmiddelcombinatie (5.3) dan wel de ASR-gevoeligheid van het toeslagmateriaal (5.4). 5.2 Totaal alkaligehalte van beton Het alkaligehalte van beton moet worden berekend uit de alkaligehaltes van cement, toeslagmateriaal, hulp- en vulstoffen en het aanmaakwater, alle bepaald volgens hoofdstuk 6, alsmede uit het alkaligehalte van eventuele andere bestanddelen. Het alkaligehalte van beton moet worden uitgedrukt in het Na 2O-equivalent in kg per m 3 beton. Toelichting Voorbeeld van de berekening van het totaal alkali- gehalte Bijdrage 290 kg/m 3 CEM I met 0,70% (m/m) Na 2Oe 2,0 kg/m 3 100 kg/m 3 poederkoolvliegas met 1,8 % (m/m) Na 2Oe 1,8 kg/m 3 1070 kg/m 3 grind met 0,010% (m/m) Na 2Oe 0,11 kg/m 3 760 kg/m 3 zand met 0,012% (m/m) Na 2Oe 0,091 kg/m 3 128 kg/m 3 aanmaakwater met 0,001% (m/m) Na 2Oe 0,001 kg/m 3 3,0 kg/m 3 hulpstof met 2,0% (m/m) Na 2Oe 0,060 kg/m 3 het totaal alkaligehalte van het beton (in Na 2Oe) is 4,1 kg/m 3 Het totaal alkaligehalte van dit beton is hoger dan 3 kg/m 3 en moet dus getoetst worden aan paragraaf 5.3. Volgens deze paragraaf moet in dit voorbeeld het alkaligehalte van het cement lager zijn dan 0,9 % (m/m). Het bovenstaande mengsel voldoet dus wel aan deze CUR-Aanbeveling. De reden hiervoor is dat indien voldaan wordt aan paragraaf 5.3, uitgegaan wordt van het effectieve alkaligehalte: de alkaliën die via het poriewater voor de ASR beschikbaar zijn. Zie voor toelichting hierover bijlage G. 5.3 Cement en/of cement/ vulstofcombinaties (bindmiddelcombinaties) 5.3.1 Cementen volgens NEN-EN 197-1 Bij toepassing van de volgende cementen, die voldoen aan NEN-EN 197-1, mag worden aangenomen dat scha- delijke ASR in beton niet zal optreden als het cement voldoet aan de in tabel 1 gestelde eisen, en als enige cement wordt toegepast. 16 Indien bij gebruik van CEM II/B-V het alkaligehalte van het hierin toegepaste poederkoolvliegas niet bekend is, moet van een Na 2Oe-gehalte ? 2,0% (m/m) worden uitgegaan. 5.3.2 Combinaties van cementen en poederkoolvliegas In de praktijk worden regelmatig combinaties van cementen, al dan niet met toevoeging van poeder- koolvliegas (bindmiddelcombinatie), gebruikt. In deze paragraaf zijn de eisen opgenomen die aan de cementen, het poederkoolvliegas of de combinatie ervan, worden gesteld. Voor een nadere uitwerking ervan wordt verwezen naar tabel 2 en bijlage G van deze CUR-Aanbeveling. A Beton op basis van CEM I met poederkoolvliegas Een schadelijke ASR treedt niet op indien, in beton overeenkomstig dan wel gelijkwaardig aan NEN-EN 206 + NEN 8005, portlandcement en poederkool- vliegas worden toegepast en waarbij wordt voldaan aan de volgende voorwaarden: ? CEM I volgens NEN-EN 197-1; ? poederkoolvliegas volgens EN 450-1 en/of CUR-Aanbeveling 94; ? poederkoolvliegasgehalte, berekend op de massa van het cement plus poederkoolvliegas ? bij een alkaligehalte van het poederkoolvliegas ? 3,0% (m/m), ? 25% (m/m) dan wel ? bij een alkaligehalte van het poederkoolvliegas > 3% en ? 4,5% (m/m), ? 30% (m/m); ? alkaligehalte van het CEM I: ? ? 0,9% (m/m) bij een alkalibijdrage van ? 0,6 kg/m3 uit de overige bestanddelen van het beton; ? ? 0,7% (m/m) bij een alkalibijdrage van > 0,6 kg/m3 en ? 1,2 kg/m3 uit de overige bestanddelen van het beton; ? ? 0,6% (m/m) bij een alkaligehalte van > 1,2 kg/m3 en ? 1,6 kg/m3 uit de overige bestanddelen van het beton. Met overige bestanddelen wordt hier bedoeld alle bestanddelen behalve cement en poederkoolvliegas. B Mengsels van CEM III/B en CEM I Van mengsels van CEM III/B en CEM I mag worden aangenomen dat schadelijke ASR in beton niet zal optreden als wordt voldaan aan de volgende eisen: ? cementen volgens NEN-EN 197-1; ? gehalte hoogovenslak van de combinatie CEM III/B en CEM I ? 50% (m/m); ? alkaligehalte van de combinatie CEM III/B en CEM I conform de eisen voor CEM III/A uit tabel 1. Tabel 1 Overzicht eisen paragraaf 5.3.1 'Cementen volgens NEN-EN 197-1'. type cement CEM II/B-VCEM III/ACEM III/B cement met gehalte poederkoolvliegas of slak [% (m/m)] ? 25 ? 30? 50 ? 66 Na 2Oe poederkoolvliegas in cement [% (m/m)] x ? 2,02,0 < x ? 3,03,0 < x ? 4,5 n .v.t . n .v.t . maximum alkaligehalte cement [% (m/m)] indien alkalibijdrage overige bestanddelen ? 0,6 kg/m 3 3) 1 ,1 1,31,6 1 ,1 1,5 indien alkalibijdrage overige bestanddelen 0,6 < y ? 1,2 kg/m 3 1) 3) 0,9 1 ,11,5 0,9 1,3 indien alkalibijdrage overige bestanddelen 1,2 < y ? 1,6 kg/m 3 2) 3) 0,8 1,01,4 0,8 1,2 1) indien wordt aangetoond dat de alkalibijdrage van de hulp- en vulstoff\ en, anders dan poederkoolvliegas, < 0,1 kg/m 3 is, mag voor de alkalibijdrage van de overige bestanddelen worden uitgegaan van maximaal\ 1,2 kg/m 3 2) indien niet wordt voldaan aan de eis "alkalibijdrage overige bestandd\ elen ? 1,6 kg/m 3", dan moet het alkaligehalte worden berekend volgens bijlage G van deze CUR-Aanbeveling 3) onder 'overige bestanddelen' wordt in deze tabel verstaan alle grondstoffen in het beton behal\ ve cement en poederkoolvliegas. 17 C Mengsels van CEM III/B en CEM I met poederkoolvliegas Van mengsels van CEM III/B en CEM I met poederkool- vliegas mag worden aangenomen dat schadelijke ASR in beton niet zal optreden als wordt voldaan aan de volgende eisen: ? cementen volgens NEN-EN 197-1; ? gehalte hoogovenslak van de combinatie CEM III/B en CEM I ? 50% (m/m); ? poederkoolvliegas volgens EN 450-1 en/of CUR Aanbeveling 94; ? alkaligehalte van de combinatie CEM III/B en CEM I conform de eisen voor CEM III/A uit tabel 1. D Mengsels van CEM III/A of B met poederkool- vliegas Van mengsels van CEM III/A of B met poederkoolvliegas mag worden aangenomen dat schadelijke ASR in beton niet zal optreden als wordt voldaan aan de volgende eisen: ? cementen volgens NEN-EN 197-1 en ? poederkoolvliegas volgens EN 450-1 en/of CUR-Aanbeveling 94 en ? CEM III/A of CEM III/B voldoet aan de eisen van tabel 1. 5.3.3 Combinaties van CEM I en hoogovenslak al dan niet met poederkoolvliegas In de praktijk worden regelmatig combinaties van CEM I met hoogovenslak gebruikt, al dan niet in combinatie met poederkoolvliegas (bindmiddelcombinaties). In deze paragraaf zijn de eisen opgenomen die aan het CEM I en de combinatie worden gesteld. Voor een nadere uitwerking ervan wordt verwezen naar grafiek 1 en bijlage I van deze CUR-Aanbeveling. E Beton op basis van CEM I en hoogovenslak Van mengsels van CEM I met hoogovenslak mag worden aangenomen dat schadelijke ASR in beton niet zal optreden als wordt voldaan aan de volgende eisen: ? beton met een bindmiddelcombinatie CEM I met hoogovenslak dat is geattesteerd volgens BRL 1802 / voldoet aan CUR-Aanbeveling 48 en waarvan het hoogovenslakgehalte berekend op de massa van het CEM I plus de massa van de hoog- ovenslakken ? 80% m/m is; Tabel 2 Overzicht eisen paragraaf 5.3.2 'Combinaties van cementen en / of poederkoolvliegas ' Type cement: CEM I met poederkool- vliegasCEM I met poederkool- vliegasCEM III/B en CEM I zonder poederkool- vliegas CEM III/B en CEM I met poederkool- vliegas Bindmiddel met gehalte slak [% (m/m)] n .v.t .n .v.t .? 50 Conform beschrijving punt C (zie boven) Poederkoolvliegas: - gehalte poederkoolvliegas [% (m/m)] ? 25? 30n .v.t . - Na2Oe poederkoolvliegas [% (m/m)] ? 3,03,0 < x ? 4,5n .v.t . Maximum alkaligehalte cement [% (m/m)]: indien alkalibijdrage overige bestanddelen ? 0,6 kg/m 3 3) 0,9 0,91 ,1 Conform beschrijving punt C (zie boven) indien alkalibijdrage overige bestanddelen 0,6 < y ? 1,2 kg/m 3 1) 3) 0,7 0,70,9 indien alkalibijdrage overige bestanddelen 1,2 < y ? 1,6 kg/m 3 2) 3) 0,6 0,60,8 1) indien wordt aangetoond dat de alkalibijdrage van de hulp- en vulstoff\ en, anders dan poederkoolvliegas, < 0,1 kg/m 3 is, mag voor de alkalibijdrage van de overige bestanddelen worden uitgegaan van maximaal\ 1,2 kg/m 3 2) indien niet wordt voldaan aan de eis 'alkalibijdrage overige bestand\ delen ? 1,6 kg/m 3', dan moet het alkaligehalte berekend worden volgens bijlage G van deze CUR-Aanbeveling 3) onder 'overige bestanddelen' wordt in deze tabel verstaan alle grondstoffen in het beton behal\ ve cement en poederkoolvliegas 18 ? maximaal alkaligehalte van CEM I: ? bij een hoogovenslakgehalte berekend op de massa van het CEM I plus de massa van de hoog- ovenslakken ? 50% (m/m) en < 66% (m/m): ? ? 1,5% (m/m) bij een alkalibijdrage van ? 0,6 kg/m 3 uit de overige bestanddelen van het beton; ? ? 1,2% (m/m) bij een alkalibijdrage van > 0,6 kg/m 3 en ? 1,2 kg/m 3 uit de overige bestanddelen van het beton; ? ? 1,1% (m/m) bij een alkaligehalte van > 1,2 kg/m 3 en ? 1,6 kg/m 3 uit de overige bestanddelen van het beton; ? bij een hoogovenslakgehalte berekend op de massa van het CEM I plus de massa van de hoogovenslakken ? 66% (m/m) en ? 80% (m/m); ? ? 2,9% (m/m) bij een alkalibijdrage van ? 0,6 kg/m 3 uit de overige bestanddelen van het beton; ? ? 2,5% (m/m) bij een alkalibijdrage van > 0,6 kg/m 3 en ? 1,2 kg/m 3 uit de overige bestanddelen van het beton; ? ? 2,2% (m/m) bij een alkaligehalte van > 1,2 kg/m 3 en ? 1,6 kg/m 3 uit de overige bestanddelen van het beton. Met overige bestanddelen wordt hier bedoeld alle bestanddelen behalve cement en hoogovenslak. F Beton op basis van CEM I met hoogovenslak en poederkoolvliegas Van mengsel van CEM I met hoogovenslak en poeder- koolvliegas mag worden aangenomen dat schadelijke ASR in beton niet zal optreden als wordt voldaan aan de volgende eisen: ? beton met een bindmiddelcombinatie van CEM I met hoogovenslak en poederkoolvliegas is geattesteerd volgens BRL 1802 / voldoet aan CUR-Aanbeveling 48; ? poederkoolvliegas volgens EN 450-1 en/of CUR-Aanbeveling 94; ? alkaligehalte poederkoolvliegas ? 3,0 % (m/m); ? de samenstelling valt in gebied A, B of C van grafiek 1; ? het alkaligehalte van het CEM I is kleiner dan of gelijk aan de waarde zoals bepaald met de grafische methode (zie grafiek 1 en bijlage I voor toelichting). Grafiek 1. Overzicht eisen alkaligehalte CEM I paragraaf 5.3.3, zie ook \ bijlage I voor gebruik en herkomst. 19 5.4 Toeslagmateriaal Toeslagmateriaal moet voldoen aan NEN-EN 12620 en aan de desbetreffende bepalingen van NEN 5905. Toeslagmateriaal wordt, op grond van de beoorde- ling volgens hoofdstuk 7, onderscheiden in: niet-ASR- gevoelig en ASR-gevoelig. De procedure in hoofdstuk 7 houdt er rekening mee dat het gehalte aan reactieve bestanddelen van het totale toeslagmaterialenmengsel in het ASR-gevoelige gebied kan komen te liggen door het mengen van toeslagmaterialen, of dat de reactiviteit anderszins hoger kan worden. 5.5 Kalksteenmeel Het kalksteenmeel moet voldoen aan NEN-EN 12620 en aan de eisen in bijlage H. Kalksteenmeel wordt op grond van de onderstaande procedure onderscheiden in: niet ASR-gevoelig en ASR-gevoelig. Wanneer het SiO 2-gehalte van het kalksteenmeel ? 2% m/m is ("pure silica" gehalte bepaald volgens NEN-EN 196-2), is het kalksteenmeel niet ASR-gevoelig. Wanneer het SiO 2-gehalte > 2% m/m is, moet de ASR- gevoeligheid van de kalksteen worden bepaald door middel van PFM. De methode hiervoor is gegeven in bijlage A. Aanvullend hierop geldt: ? de PFM-analyse moet worden uitgevoerd aan de zand 0/4-fractie van kalksteen, afkomstig van hetzelfde, zowel in geologische als ruimtelijke zin eenduidig omschreven voorkomen; ? bij de telling moet ook het gehalte niet-reactieve kwarts gemeten worden. Met niet-reactieve kwarts wordt hier bedoeld korrels die volledig uit het mineraal kwarts bestaan en niet opgebouwd zijn uit crypto- of microkristallijne kwarts. Wanneer het totale kwartsgehalte (pure silica) minus het minerale kwartsgehalte ? 2% (m/m) is, mag het kalk - steenmeel als niet ASR-gevoelig worden aangemerkt. Toelichting: Het pure silicagehalte wordt uitgedrukt in % m/m. Bij een PFM-analyse wordt het niet-reactieve kwarts uitgedrukt in %V/V. Strikt genomen kunnen deze twee dus niet van elkaar afgetrokken worden. De verhou- ding tussen de dichtheid van kalksteen (die geschikt is als filler voor beton) en de dichtheid van kwarts mag in deze CUR-Aanbeveling als constant gezien worden en de waarde 1 mag aangenomen worden. Dit houdt in dat het resultaat van de PFM (niet-reactief deel) rechtstreeks van het gehalte pure silica mag worden afgetrokken en het eindresultaat in % m/m mag worden uitgedrukt. Wanneer het totale kwartsgehalte (pure silica) minus het niet reactieve kwartsgehalte > 2% m/m is moet de ASR-gevoeligheid beoordeeld worden met de CPT zoals omschreven in 7.3.2 en in bijlage F van deze CUR-Aanbeveling. Alkaligehalte overige bestanddelen Maximaal alkaligehalte CEM I (% m/m) 4) Gebied ABC indien alkalibijdrage overige bestanddelen ? 0,6 kg/m 3 3) 0,9 1,52,9 indien alkalibijdrage overige bestanddelen 0,6 < y ? 1,2 kg/m 3 1) 3) 0,7 1,22,5 indien alkalibijdrage overige bestanddelen 1,2 < y ? 1,6 kg/m 3 2) 3) 0,6 1 ,12,2 1) indien wordt aangetoond dat de alkalibijdrage van de hulp- en vulstoff\ en, anders dan poederkoolvliegas en hoogovenslak, < 0,1 kg/m 3 is, mag voor de alkalibijdrage van de overige bestanddelen worden uitge\ gaan van maximaal 1,2 kg/m 3 2) indien niet wordt voldaan aan de eis 'alkalibijdrage overige bestandd\ elen ? 1,6 kg/m 3', dan moet het alkaligehalte berekend worden volgens bijlage G van deze CUR-Aanbeveling 3) onder 'overige bestanddelen' wordt in deze tabel verstaan alle grondstoffen in het beton behal\ ve cement, hoogovenslak en poeder - koolvliegas 4) De werking van de tabel wordt in bijlage I verder uitgewerkt. 20 Op grond van deze test wordt het kalksteenmeel als niet-ASR-gevoelig beschouwd als het gemiddelde van de beproevingen ? 0,04 % is. Dit resultaat is alleen geldig voor de getoetste combinatie toeslagmaterialen- mengsel / kalksteenmeel. 21 Bepaling van het alkaligehalte 6 6 .1 Cement Het alkaligehalte van cement moet worden bepaald volgens NEN-EN 196-2. 6.2 Toeslagmateriaal Het alkaligehalte van het toeslagmateriaal dient bepaald te worden door middel van een daartoe geschikte instrumentele analysemethode, na ontsluiting volgens NEN 5937. 6.3 Vulstoffen Het alkaligehalte van poederkoolvliegas moet worden bepaald volgens NEN-EN 450-1. Het alkaligehalte van hoogovenslak en andere vulstoffen moet worden bepaald volgens NEN-EN 196-2. 6.4 Hulpstoffen Het alkaligehalte van hulpstoffen moet worden bepaald volgens NEN-EN 480-12. 6.5 Aanmaakwater Het alkaligehalte van aanmaakwater moet worden bepaald volgens ontwerp NEN-EN 1008. 22 23 Beoordeling van ASR-risico van toeslagmateriaal 7 7.1 Algemeen De ASR-gevoeligheid van toeslagmateriaal dient beoordeeld te worden door bepaling van het gehalte aan poreuze vuursteen + chalcedoon + opaal door PFM-microscopie, in combinatie met de zeer versnelde mortelbalk expansietest (UAMBT), uitgevoerd volgens de procedures in bijlagen A en E, dan wel in combinatie met de betonprisma expansietest (CPT), uitgevoerd volgens bijlage F. De bepaling wordt als volgt uitgevoerd: ? Zand, grind en gebroken kalksteen worden beoordeeld door PFM volgens 7.2, uitgevoerd op fijn toeslagmateriaal en grof toeslagmateriaal afzonderlijk, waarna de ASR-gevoeligheid van: ? beide componenten afzonderlijk wordt beoordeeld, dat wil zeggen beide moeten voldoen aan de in 7.2 gestelde grenswaarde, of ? het totale toeslagmengsel wordt beoordeeld en moet voldoen aan het gestelde in 7.2, gevolgd door een expansietest te kiezen op basis van tabel 3. ? Gebroken natuursteen (behoudens gebroken kalksteen) wordt beoordeeld door middel van de expansietest volgens 7.3. ? Fabriekseigen betongranulaat behoeft, indien reeds beoordeeld, bij hergebruik niet opnieuw te worden getest. Bij de bepaling van het alkaligehalte van het beton volgens 5.2 moet wel rekening gehouden worden met de alkalibijdrage van aan het toeslagmateriaal gehechte cementsteen. ? Bij beton- en menggranulaat, en bij sorteer- en brekerzeefzand en recycling brekerzand wordt, vanwege de grotere variatie in de samenstelling van deze materialen, bij toepassing in milieus anders dan "droog" of "vochtig zonder dooizouten" een cement volgens 5.3 voorgeschreven. Tabel 3 Schema voor keuze expansietest toeslagmateriaal. gehalte poreuze vuursteen + chalcedoon + opaal milieu beoogde levensduurexpansietest volgens ? 2% (V/V) droog en dikte > 1 m en Na 2Oe beton > 3,0 kg/m 3 n .v.t .7.3.1 of 7.3.2 vochtig zonder dooizouten of toevoer alkaliën en Na 2Oe beton > 3,0 kg/m 3 n .v.t . 7.3.1 of 7.3.2 overige milieus n .v.t .7.3.1 of 7.3.2 > 2% (V/V) droog en dikte > 1 m en Na 2Oe beton > 3,0 kg/m 3 ? 50 7.3.2 > 50 vooralsnog niet te beoordelen vochtig zonder dooizouten of toevoer alkaliën en Na 2Oe beton > 3,0 kg/m 3 ? 50 7.3.2 > 50 vooralsnog niet te beoordelen overige milieus ? 507.3.2 > 50 vooralsnog niet te beoordelen Toelichting: Praktisch betekent dit dat bij het gebruik van toeslagmaterialen met > 2 vol.% poreuze vuursteen + chalcedoon + opaal een cement volgens 5.3 een noodzakelijke preventieve maatregel is ter voorkoming van ASR in het volgende beton met een beoogde levensduur > 50 jaar: ? droog milieu met een dikte > 1 meter en Na 2Oe van het beton > 3,0 kg/m 3; ? vochtig milieu zonder dooizouten en Na 2Oe van het beton > 3,0 kg/m 3; ? in beton in alle overige milieus. 24 7. 2 PFM-microscopie De beoordeling van de ASR-gevoeligheid door middel van PFM-microscopie dient uitgevoerd te worden volgens bijlage A. De grenswaarde tussen ASR-gevoelig en niet-ASR- gevoelig wordt gesteld op 2 vol.% poreuze vuursteen + chalcedoon + opaal. Bij keuring van een in zowel geologische als ruimtelijke zin eenduidig omschreven voorkomen, wordt het hieruit gewonnen toeslagmateriaal op grond van deze test als niet-ASR-gevoelig beschouwd als het resultaat van het onderzoek volgens bijlage A ? 2% (V/V) is. Fijn en grof toeslagmateriaal moeten bij afzonderlijke beproeving met deze test beide voldoen aan de grenswaarde om als niet-ASR-gevoelig te worden beschouwd. Dergelijk materiaal moet tevens voldoen aan de bepaling volgens 7.3. Bij de beproeving van het totale toeslagmengsel geldt dat dit mengsel op grond van deze test als niet ASR- gevoelig beschouwd wordt indien: ? het fijne toeslagmateriaal ? 2% (V/V) poreuze vuursteen + chalcedoon + opaal bevat, en ? het totale toeslagmengsel ? 2% (V/V) poreuze vuursteen + chalcedoon + opaal bevat. Het mengsel moet tevens voldoen aan de bepaling volgens 7.3. Toelichting In het laatste geval betekent dit dat als het gehalte aan poreuze vuursteen + chalcedoon + opaal van het fijne toeslagmateriaal onder 2 vol.% ligt, dat gehalte in het grind enigszins hoger dan 2% (V/V) mag liggen. 7. 3 Expansietesten Algemeen Voor het bepalen van de ASR-gevoeligheid door middel van expansietesten bestaan twee mogelijkheden: een snelle methode door middel van de zeer versnelde mortelbalk expansietest volgens 7.3.1, en de betonprisma expansietest volgens 7.3.2. Voor de keuze van de geschikte test wordt verwezen naar tabel 3 en/ of figuur 1. Contra-expertise Indien de betonprisma expansietest als contra-expertise op de zeer versnelde mortelbalk expansietest wordt gebruikt voor materiaal met ? 2% (V/V) poreuze vuursteen + chalcedoon + opaal zijn de resultaten van de betonprisma expansietest doorslaggevend. Dus als dit toeslagmateriaal volgens 7.3.1 als ASR-gevoelig wordt beoordeeld, kan het opnieuw worden getest door middel van 7.3.2, waarbij de resultaten van die laatste beproeving, ook als daaruit niet-ASR-gevoelig komt, als definitief worden geaccepteerd. 7.3.1 Zeer versnelde mortelbalk expansietest (UAMBT) De beoordeling van de ASR-gevoeligheid door middel van de zeer versnelde mortelbalk expansietest dient te worden uitgevoerd volgens bijlage E. De eis voor de 14-daagse expansie voor niet-ASR- gevoelig materiaal bedraagt < 0,1 %. Materiaal dat een grotere expansie vertoont wordt als ASR-gevoelig beschouwd. Bij keuring van een in zowel geologische als ruimtelijke zin eenduidig omschreven voorkomen, wordt het hieruit gewonnen toeslagmateriaal op grond van deze test als niet-ASR-gevoelig beschouwd als het gemiddelde van de beproevingen < 0,1 % is. 7.3.2 Betonprisma expansietest (CPT) De beoordeling van de ASR-gevoeligheid door middel van de betonprisma expansietest (CPT) dient te worden uitgevoerd volgens bijlage F. Bij toetsing van toeslagmaterialen moet hierbij onderscheid gemaakt worden tussen de volgende twee situaties: Situatie 1: het gehalte (poreuze vuursteen + chalcedoon + opaal) ? 2% (V/V) voor elk van de afzonderlijke componenten van het toeslagmaterialenmengsel. De CPT mag uitgevoerd worden op de afzonderlijke componenten van het toeslagmaterialenmengsel. ? Bij de beoordeling van fijn toeslagmateriaal dient inert grof toeslagmateriaal te worden gebruikt. ? Bij de beoordeling van grof toeslagmateriaal dient inert fijn toeslagmateriaal te worden toegepast. 25 Situatie 2: het gehalte (poreuze vuursteen + chalcedoon + opaal) > 2% (V/V) voor een van de componenten van het toeslagmaterialenmengsel. De CPT moet uitgevoerd worden met alle componenten van het toeslagmaterialenmengsel en eventueel toe te passen kalksteenmeel. De eis voor de expansie na 52 weken voor niet-ASR- gevoelig materiaal bedraagt ? 0,04%. Materiaal dat een grotere expansie vertoont wordt als ASR-gevoelig beschouwd. Bij keuring van een in zowel geologische als ruimtelijke zin eenduidig omschreven voorkomen, wordt het hieruit gewonnen toeslagmateriaal op grond van deze test als niet-ASR-gevoelig beschouwd als het gemiddelde van de beproevingen ? 0,04% is. 26 27 Bijlage A Procedure ter beoordeling van de ASR-gevoeligheid van toeslagmaterialen voor beton door middel van PFM- microscopie (inclusief procedure voor monsterneming) A1 Inleiding Deze bijlage beschrijft, in aanvulling op 7.2, de polari- satie-en-fluorescentiemicroscopie (PFM), als onder- zoeksmethode waarmee de potentiële gevoeligheid voor alkali-silicareactie, van toeslagmaterialen voor beton kan worden bepaald. De methode is gebaseerd op RILEM AAR 1. Deze petrografische methode is geschikt voor een snelle beoordeling van de ASR-gevoeligheid van toeslagmaterialen die als potentieel reactieve bestanddelen poreuze vuursteen (silex, chert of flint), chalcedoon en opaal bevatten. Toelichting: Bij chalcedoon wordt geen onderscheid gemaakt tussen wel of niet-poreuze chalcedoon. Voor opaal geldt: indien dit herkend en gekwantificeerd kan worden. Indien (vulkanisch) glas identificeerbaar aanwezig is, dient dit meegeteld te worden. Het PFM-onderzoek betreft het bestuderen en karak - teriseren van mineralen in slijpplaatjes met behulp van polarisatie- en fluorescentiemicroscopie. Door gebruik te maken van gepolariseerd licht kunnen uitspraken worden gedaan over de mineralogische samenstelling van de afzonderlijke korrels in de betreffende prepara- ten. Bij toepassing van fluorescentiemicroscopie lichten de plaatsen waar de hars is ingedrongen op terwijl de plaatsen zonder hars donker blijven. Hierdoor kunnen poreuze vuursteenkorrels (potentieel ASR-gevoelige korrels) onderscheiden worden van niet-poreuze vuursteen. Niet-poreuze vuursteenkorrels worden geacht niet gevoelig te zijn voor ASR. Door middel van 'point-counting' wordt voor een voorgeschreven aantal punten in de korrels in een slijp¬plaatje de mineralogi- sche samenstelling van het toeslagmateriaal bepaald. A2 Monsterneming De monsterneming van een partij toeslagmateriaal van de groeve of winlocatie voor de beoordeling van de potentiële ASR-gevoeligheid moet conform de procedure in NEN-EN 932-1 worden uitgevoerd. De monsterneming voor PFM en de in bijlage E beschreven zeer versnelde mortelbalk expansie- test (UAMBT) dient uitgevoerd te worden op één en dezelfde representatieve partij van het materiaal en moet plaatsvinden op hetzelfde moment. Het monster moet voorzien zijn van een eenduidige identificatie. De totale hoeveelheid te onderzoeken monstermate- riaal voor het petrografische onderzoek (PFM) en de zeer sterk versnelde expansieproef op mortelbalkjes (UAMBT) beschreven in bijlage E moet voor de diverse korrelgroepen voldoen aan de eisen in tabel A1. Bij slechts één type onderzoek dient minimaal de helft van de in deze tabel vermelde hoeveelheid voor de betref- fende korrelgroep te worden genomen. Tabel A1 Monstergrootte Maximale korrelgrootte (mm) Minimale hoeveelheid (kg) 63 50 32 35 16 25 ? 4 10 A3 Apparatuur en benodigdheden Dit onderdeel geeft een lijst van de benodigdheden voor het uitvoeren van het petrografische onderzoek. Het onderzoeksbureau of onderzoeksinstituut dat het petrografische onderzoek uitvoert moet beschikken over de volgende, hieronder gespecificeerde laborato- riumapparatuur, alsmede de volgende benodigdheden: loupe, stalen mes, diamant zaagmachine. Zeef: Een setje standaard zeven conform serie A van ISO 3310 met de volgende vierkante openingsafmetin- gen: 63 mm, 31,5 mm, 16 mm, 8 mm, 4 mm, 2 mm, 1 mm, 500 ?m, 250 ?m, 125 ?m en 63 ?m. Balans: Een laboratoriumbalans om het toeslagmate- riaal, cement en gedemineraliseerd water te wegen. Deze balans moet een belastbaarheid hebben van ten minste 5 kg en een meetonnauwkeurigheid van ten hoogste 0,1%. De balans om de chemicaliën te wegen 28 moet een belastbaarheid hebben van ten minste 50 g en een meetonnauwkeurigheid van ten hoogste 0,01%. Monsterverdeler (splitter): Een apparaat voor het kwarteren of verdelen van een monster in gelijke en representatieve deelmonsters conform de procedure in NEN-EN 932-1. Verdund zoutzuur: Een 10% (m/m) verdunde zoutzuur- oplossing, HCl. Kaakbreker: Een instelbare laboratoriumkaakbre- ker, capabel voor het breken van materialen tot een maximale korrelgrootte van circa 2 mm. Impregneer-, slijp- en polijstmiddelen: benodigd zijn impregneer-, slijp- en polijstmiddelen en stoffen voor het vacuüm impregneren van slijpstukjes en het vervaardigen van fluorescerende slijpplaatjes met een dikte van 20-30 ?m en lengte x breedte van circa 50 mm x 30 mm. Voor de wijze van vervaardigen van het impregneermiddel wordt verwezen naar bijlage B. Hiervoor zijn de volgende stoffen nodig: ? kunsthars; ? verharder; ? blauw licht-fluorescerende kleurstof. Microscopen: Een stereomicroscoop met een vergro- ting tot circa 50x en een gepolariseerd lichtmicroscoop met fluorescentiemicroscopische faciliteiten of een combinatie van polarisatie- en fluorescentiemicroscoop met diverse vergrotingen: 25x, 50x, 63x, 100x, 200x of 400x. De polarisatie- en fluorescentiemicroscoop moet de volgende filterfaciliteiten hebben: ? een blauw excitatiefilter, type BG12, met een maximale transmissie golflengte van 400-490 nm; ? een geel filter, type K510 of K530, met een maximale transmissie golflengte van 500-550 nm of 510-530 nm. Point counting systeem: Een 'point-counting' systeem dat gekoppeld kan worden aan de microscoop voor het kwantificeren van de verschillende bestanddelen in de preparaten van het te onderzoeken monstermateriaal. Het systeem dient te bestaan uit een speciale tafel die kruiselings kan bewegen en waarbij een constant raster wordt gegarandeerd, gekoppeld aan een elektronische teltoets (eventueel kan dit ook handmatig plaatsvinden). A4 Visuele inspectie monster Het aangeleverde monstermateriaal moet met het blote oog en met behulp van de stereomicroscoop onder- zocht worden op de aard, de algemene karakteristieken van de verschillende componenten en de aanwezig- heid van verontreinigingen zoals kleiachtige materia- len, zachte bestanddelen van organische oorsprong, etc., die de kwaliteit van het materiaal negatief kunnen beïnvloeden. De verkregen informatie moet worden vermeld in het rapport (zie A10), maar dient niet gebruikt te worden als een criterium ter beoordeling van het monstermateriaal. A5 Monstervoorbereiding Deze paragraaf beschrijft een stapsgewijze procedure voor het in het laboratorium voorbereiden van een afgeleverd monster toeslagmateriaal. De voorbereiding bestaat uit drogen, breken, zeven en kwarteren voor het ASR-onderzoek door middel van PFM en/of UAMBT (zie bijlage E), alsmede het nemen van een deelmon- ster voor het PFM-onderzoek. De monstervoorbereiding dient te worden uitgevoerd conform NEN-EN 932-2. Om de homogeniteit van het monstermateriaal en de betrouwbaarheid van de meetresultaten te vergroten, dient de totaal vereiste hoeveelheid monstermateriaal in één keer in zijn geheel voorbereid te worden voor beide proeven. Omdat het aangeleverde monstermate- riaal meestal vochtig of nat is, dient de vereiste hoe- veelheid te onderzoeken materiaal voor het kwarteren eerst gedroogd te worden. Zand 0/1 of zand 0/2 De monstervoorbereiding bestaat uit de volgende stappen: 1. was het materiaal over een zeef met een opening van 63 ?m; 2. droog de totaal te onderzoeken hoeveelheid materiaal bij 105 °C tot een constante massa; 3. kwarteer het gedroogde monster conform NEN-EN 932-2; 4. neem een representatief deelmonster van één kwart conform NEN-EN 932-2 voor de vervaardiging van het slijpplaatje voor het PFM-onderzoek. Toelichting: Voor zand, korrelgroepen 0/1 of 0/2 hoeft het te onder- zoeken monstermateriaal niet na drogen en kwarteren te worden gebroken. Het deelmonster dient onderzocht te worden zoals bemonsterd. 29 Zand 0 / 4 De monstervoorbereiding bestaat uit de volgende stappen: 1. was het materiaal over een zeef met een opening van 63 ?m; 2. droog de totaal te onderzoeken hoeveelheid materiaal bij 105 °C tot een constante massa; 3. kwarteer het gedroogde monster conform NEN-EN 932-2; 4. zeef één kwart van het gedroogde monster in drie fracties, te weten 0/2 en 2/4 en > 4; 5. breek de fractie groter dan 4 mm tot een maximale korrelgrootte van 4 mm; 6. zeef het gebroken materiaal in drie fracties, te weten: < 63 ?m, 63 ?m/2 mm en 2/4 mm; 7. homogeniseer de fractie 63 µm/2 mm uit stap 6 met de fractie 63 ?m/2 mm uit stap 4 en de fractie 2/4 mm uit stap 6 met de fractie 2/4 mm uit stap 4; 8. weeg en noteer de massa van de gehomogeni- seerde fracties 63 ?m / 2 mm en 2 / 4mm; 9. voor de fractie 63 ?m/2 mm: neem een represen- tatief deelmonster of de nodige hoeveelheid voor de vervaardiging van een slijpplaatje voor het PFM- onderzoek; 10. voor de fracties 2/4 mm, neem een representatief deelmonster of de nodige hoeveelheid voor de vervaardiging van twee slijpplaatjes voor het PFM-onderzoek. Grind en overige gebroken grove toeslagmaterialen Voor grind, bijvoorbeeld korrelgroep 4/16 mm of 4/32 mm, bestaat de monstervoorbereiding uit de volgende stappen: 1. droog de totaal te onderzoeken hoeveelheid materiaal bij 105 °C tot een constante massa; 2. kwarteer het gedroogde monster; 3. zeef één kwart van het gedroogde monster in drie fracties, te weten: ? 4/8, 8/11 en 11/16 mm (voor de korrelgroep 4/16 mm) of ? 4/8, 8/16 en 16/32 mm (voor de korrelgroep 4/32 mm); 4. breek de verschillende fracties tot een maximale korrelgrootte van 4 mm; 5. voeg het gebroken materiaal samen en zeef het in drie fracties, te weten: < 63 ?m, 63 ?m/2 mm en 2/4 mm; 6. neem van de fracties 63 ?m/2 mm en 2/4 mm een representatief deelmonster ten behoeve van de ver- vaardiging van slijpplaatjes voor het PFM-onderzoek. Toelichting: Het proces van breken van het te onderzoeken monstermateriaal (of de verschillende fracties) moet in stapjes met behulp van een instelbare laboratorium kaakbreker worden uitgevoerd. De opening van de kaakbreker moet vooraf worden ingesteld op circa 3 mm. In dat geval breekt het materiaal tot een korrel- grootte kleiner dan of gelijk aan 4 mm. Dit proces van breken dient uitgevoerd te worden op deelmonsters van één en dezelfde partij voor zowel het PFM-onder- zoek als beproeving door middel van UAMBT (bijlage E), die in hetzelfde laboratorium in dezelfde procedure gebroken en gehomogeniseerd zijn. A6 Zeven fijne fractie < 63 µm Bij alle toeslagmaterialen die gebroken moeten worden, dient na breken de fractie kleiner dan 63 µm te worden verwijderd en niet meegenomen te worden bij de ver- vaardiging van de slijpplaatjes. A7 Uitvoering van het PFM-onderzoek A7.1 Vervaardiging van preparaten De vervaardiging van de preparaten, ook wel dunne doorsneden of slijpplaatjes genoemd, voor het PFM- onderzoek en de 'point-counting' analyse moet geschieden conform de hierna omschreven of een gelijkwaardige methode: ? de afzonderlijke te onderzoeken deelmonsters moeten worden overgebracht in plastic bakken; ? deze bakken moeten vervolgens in een mal geplaatst en opnieuw gedroogd worden, waarna ze onder vacuüm met fluorescerende kunsthars worden geïmpregneerd; zie voor het impregneren van zand- monsters bijlage C; ? na uitharding van de hars wordt uit het midden van elk proefstuk in de langsrichting een blokje gezaagd met een dikte van ongeveer 15 mm en een oppervlak van circa 50 mm x 30 mm. De lange zijde van het prisma wordt gevormd door de lengte van het proefstuk en de korte zijde door een deel van de doorsnede van het proefstuk (zie figuur A1); ? hierna wordt een slijpplaatje vervaardigd volgens bijlage D; ? na te zijn afgedekt kan het preparaat worden onder- zocht met behulp van PFM. 30 A7.2 Aantal preparaten Het aantal preparaten dat van een monster toeslag- materiaal vervaardigd moet worden om een voldoende betrouwbare analyse uit te voeren, hangt als volgt af van de korrelgrootte van het monstermateriaal: zand, korrelgrootte 63 ?m / 1 mm1 preparaat zand, korrelgrootte 63 ?m / 2 mm 1 preparaat zand, korrelgrootte 63 ?m / 4 mm 3 preparaten (1 voor fractie 63 ?m / 2 mm en 2 voor fractie 2/4 mm) grind, korrelgroep 4 / 16 of 4 / 32 3 preparaten (na breken en zeven tot de geschikte korrelgrootte) overige grove toeslag 3 preparaten (na breken en zeven tot de geschikte korrelgrootte, 1 voor fractie 63 ?m/2 mm en 2 voor fractie 2/4 mm) A7.3 'Point-counting' analyse Het gehalte aan de belangrijkste, mineralogische bestanddelen van het te onderzoeken toeslagmateri- aal, moet kwantitatief worden vastgesteld met behulp van een 'point-counting' systeem dat gekoppeld moet worden aan de microscoop. Bij deze techniek wordt het slijpplaatje van het te onderzoeken materiaal eerst gemonteerd op een speciale tafel die de mogelijk - heid heeft tot kruiselingse beweging en waarbij een constant raster gegarandeerd is. De tafel is gekoppeld aan een elektronische teltoets. Op de teltoets is een aantal kanalen of toetsen die kunnen worden gebruikt om de te kwantificeren componenten in het slijpplaatje te vertegenwoordigen. Bij het indrukken van de teltoets wordt het preparaat automatisch over een bepaalde afstand verschoven langs een vastgelegd traject. Bij elke beweging identificeert de microscopist het object in het centrum van de kruisdraad van de microscoop en drukt hij op een toets of kanaal die overeenstemt met het waargenomen object. Deze procedure wordt Figuur A1 Schematische weergave van de manier waarop de proefstukken zijn genomen van het geïmpregneerde deel- monster in het plastic bakje voor de vervaardiging van slijpplaatjes ten\ behoeve van het PFM-onderzoek. NB: Het plastic bakje heeft de afmetingen 80 x 30 x 45-50 mm (lengte x breedte x hoogte\ ); het deelmonster wordt evenwijdig aan de breedte geplaatst. Indien niet beschikbaar mag een bakje van andere afme\ tingen worden gebruikt, mits hieruit slijpplaatjes van voorgeschreven afmeting vervaardigd kunnen worden. 31 herhaald tot het eind van het traject, tot uiteindelijk het gehele preparaat is geanalyseerd. Het totaal aantal punten dat geteld is over het gehele preparaat en de aantallen van de afzonderlijke bestanddelen worden tegelijkertijd geregistreerd. Deze worden uitgedrukt in volumepercentages. De telling dient uitgevoerd te worden bij een vergroting van 100x. Toelichting: Indien de kruisdraad zich precies op de grens van een korrel met de hars bevindt, dient dat punt als toeslag geteld te worden bij het ingaan van de korrel, en als hars bij het uitgaan van de korrel. Per slijpplaatje moeten minimaal 3000 punten in de korrels verspreid over het gehele slijpplaatje worden geteld. Dit aantal is representatief voor toeslagmate- rialen met een zeer laag gehalte aan ASR-gevoelige bestanddelen. Aangezien een groot aantal punten in de korrels geteld moet worden, moet het raster (het regelmatige rooster) dusdanig gekozen worden dat het gehele oppervlak van het preparaat wordt onderzocht. Voor een gebruikelijk slijpplaatje van ongeveer 50 mm x 30 mm geldt voor alle korrelgroepen (ook voor grind en overige grof toeslagmateriaal na het breken en zeven tot de geschikte korrelgrootte) het volgende raster: verticaal: 0,5 mm en horizontaal 0,5 mm. A8 Resultaten van het PFM-onderzoek De resultaten van het PFM-onderzoek en de 'point- counting' analyse voor het onderzochte materiaal of de korrelgroep, moeten worden vermeld met de nauwkeurigheid van één decimaal, in een tabel zoals A2a (zand 63 ?m / 1mm), A2b (zand 63 ?m / 2 mm), A2c (zand 63 ?m / 4 mm) en A2d (grind en overig grof toeslagmateriaal). Tabel A2a Resultaten van PFM onderzoek zand, korrelgroep 63 ?m / 1 mm korrel groep gewichtsfractie preparaattotaal aan- tal punten poreuze vuur- steen chalcedoon opaal totaal gehalte ASR-gevoelige bestanddelen mm G% m/m puntenpunten % V/Vpunten % V/Vpunten % V/Vpunten % V/V 63 ?m /1 1252,0100,0A 3353 160,512 0,40 0,028 0,8 Tabel A2b Resultaten van PFM onderzoek zand, korrelgroep 63 ?m / 2 mm korrel groep gewichtsfractie preparaattotaal aan- tal punten poreuze vuur- steen chalcedoon opaal totaal gehalte ASR-gevoelige bestanddelen mm G% m/m puntenpunten % V/Vpunten % V/Vpunten % V/Vpunten % V/V 63 ?m /2 1586,5100,0A 3462 90,331 0,90 0,040 1,2 Tabel A2c Resultaten van PFM-onderzoek zand, korrelgroep 63 ?m / 4 mm korrel groep gewichtsfractie preparaattotaal aan- tal punten poreuze vuur- steen chalcedoon opaal totaal gehalte ASR-gevoelige bestanddelen mm G% m/m puntenpunten % V/Vpunten % V/Vpunten % V/Vpunten % V/V 63 ?m /2 1864,389,5A 3462 160,531 0,956 1,8103 3,0 2 / 4 218.610,5B 1623 50 2,246 3,535 2,5131 8,3 C 1585 21 6748 136 63 ?m /4 2082,9 0,61,21,9 3,5 Let wel, indien 2 slijpplaten gebruikt worden voor dezelfde fractie, zoals voor zand 2-4 (tabel B1.8c) of grind (tabel B1.8d), dan dienen de resultaten eerst opgeteld te worden, voordat de percentage\ s berekend worden. 32 Tabel A2d Resultaten van PFM-onderzoek overig toeslagmateriaal, korrelgroep 4/16 mm of 4/32 mm korrel groepgewichtsfractie preparaattotaal aan- tal punten poreuze vuur- steen chalcedoon opaal totaal gehalte ASR-gevoelige bestanddelen mm G% m/m puntenpunten % V/Vpunten % V/Vpunten % V/Vpunten % V/V 63 ?m /2 1361,881,2A 3038 40,131 1,00 0,035 1,3 2 / 4 315,118,8B 1541 11 0,346 3,45 0,162 3,8 C 1822 0 670 67 63 ?m /4 1676,9100,0 0,21,50,0 1 ,7 A9 oetsen resultaten PFM-onderzoek Toetsing dient te geschieden aan de grenswaarden gesteld in 7.2 van deze CUR-Aanbeveling. A10 Rapportage Het onderzoeksrapport moet refereren aan deze procedure en moet het volgende bevatten: ? naam en adres van het onderzoeksbureau of ? instituut; ? titel en nummer van het rapport; ? naam en adres van de opdrachtgever van het onderzoek; ? manier waarop het monster genomen en afgeleverd is; ? datum van ontvangst van monster, monstercode en monsterhoeveelheid; geologisch / lithologische omschrijving van het monster, inclusief herkomst, wingebied (coördinaten en/of - geografische aandui- ding) en petrografische benaming van het materiaal; ? type toeslagmateriaal, bijvoorbeeld zand of grind en korrelgroep, bijvoorbeeld 0/4 mm of 4/16 mm; ? indien de rapportage expansietesten omvat: mortel - of betonsamenstelling, inclusief aggregaatmengsel, gebruik van toevoegingen, enz.; ? de verkregen resultaten, inclusief, indien de rappor- tage (ook) expansietesten omvat, waarnemingen aan de prisma's na beëindiging van de test en grafieken van het verloop van de expansie in de tijd; ? toetsen van de resultaten van het onderzoek met betrekking tot de potentiële ASR-gevoeligheid; ? opmerkingen, bijvoorbeeld met betrekking tot de visuele inspectie; ? conclusies; ? naam van de onderzoeker en/of rapporteur. 33 Bijlage B Procedure voor het vervaardigen van blauw licht-fluorescerende epoxy B1 Inleiding Deze bijlage beschrijft het vervaardigen van blauw licht-fluorescerende epoxy voor het impregneren van monstermateriaal. B2 Samenstelling Voor het vervaardigen van de blauw licht-fluoresce- rende epoxy zijn de volgende stoffen en materialen benodigd: ? blauw licht-fluorescerende kleurstof; ? epoxyhars; ? epoxyharder; ? benodigdheden: zuurkast, plastic beker, houten spatel, emmer/bak met koud water. B3 Veiligheid Als de gebruiksaanwijzing en veiligheidsvoorschriften van de fabrikant niet strikt worden gevolgd kan het werken met epoxyhars schadelijk zijn voor de gezond- heid. Werk daarom alleen met epoxyhars in de zuurkast. B4 Procedures B4.1 Kleurstof toevoegen aan hars Voeg voorzichtig één gewichtsprocent kleurstof toe aan de beker/het bakje met epoxyhars, en ook een roermagneet. Het laboratorium kan bij onvoorzichtig handelen verontreinigd raken door het gele fluoresce- rende poeder; denk daarbij ook aan tocht. Sluit het glas en schud de inhoud krachtig met de hand. Zet het glas op een magneetroerder en laat deze ten minste twee dagen roeren. Steeds na 12 - 24 uur het glas opnieuw krachtig met de hand schudden. Verwijder na het roeren de roermagneet met een stalen pen en maak hem goed schoon. De harder en de gekleurde hars worden donker opge- slagen, bij voorkeur op een geventileerde plaats of in een zuurkast. B4.2 Mengen van de twee epoxycomponenten De gekleurde hars wordt volgens voorschrift van de fabrikant gemengd met de harder. Zet een plastic beker op een weegschaal en doe daarin eerst de benodigde hoeveelheid gekleurde hars, voeg vervolgens de juiste hoeveelheid harder toe. Toelichting: De laatste hoeveelheid gekleurde hars in het glas bevat mogelijk wat korrels niet-opgeloste fluoresce- rende kleurstof. Om vals-positieve fluorescentie te voorkomen moet deze verontreinigde hoeveelheid hars niet worden gebruikt voor impregnatie van monsters. Begin het mengsel direct te roeren met een houten spatel; maak daarbij al roerend cirkels en achten in zowel horizontale als verticale richting en schraap regel- matig over de zijkanten en de bodem van de beker. Roer krachtig gedurende twee volle minuten. Als gevolg van onvolledig mengen kan, naast andere problemen, een onvoldoende verharding optreden. De gemengde epoxy dient binnen 30 minuten na het mengen te worden gebruikt voor impregnatie, zie bijlage C. Bij het harden van de epoxy wordt warmte geprodu- ceerd. Bewaar de (nog) niet gebruikte epoxy in de in koud water staande plastic beker zodat de epoxy niet gaat koken. Zorg dat er geen water in de epoxy komt. Na het harden (de volgende dag) kan het teveel aan epoxy als normaal afval worden verwijderd. 34 Bijlage C Vacuüm impregnatie van zandmonsters C1 Inleiding Dit voorschrift beschrijft het onder vacuüm impregneren van zandmonsters. C2 Samenstelling Zandmonster: Verdeeld en gezeefd volgens de test- methode; uiteindelijke verdeling in exacte monsterhoe- veelheden door kwarteren. Benodigdheden: Zuurkast, droogapparaat (> 95% vacuüm), plastic beker voor impregnatie, bak met koud water. Toelichting: Als materiaal voor de bak kan polyethyleen worden gebruikt, mits voldoende groot voor de afmetingen van de dunne doorsnede van 30 mm x 45-50 mm, dus met de volgende maten: ? een diameter van 45 - 50 mm en een hoogte van >30 mm of ? een diameter van circa 30 mm en een hoogte van >50 mm C3 Veiligheid Als de gebruiksaanwijzing en veiligheidsvoorschriften van de fabrikant niet strikt worden gevolgd kan het werken met epoxyhars schadelijk zijn voor de gezond- heid. Werk daarom alleen met epoxyhars in de zuurkast. C4 Procedure Het zand moet worden gedroogd op 105 °C en vervolgens gekoeld. Het zandmonster moet worden opgedeeld in hoeveelheden, passend bij een plastic impregnatiebeker. Homogeniseer het monster en doe het in de plastic impregnatiebeker. Voeg de zojuist gemengde epoxy toe tot een niveau waarbij al het zand wordt bedekt (zie bijlage B). Roer het zand/epoxymengsel met een houten spatel in zowel horizontale als verticale bewegingen, zodat een homogeen mengsel ontstaat en al het zand contact maakt met de epoxy. Zet het monster in het droogapparaat en ontlucht gedurende 15 minuten; schud in die tijd het droog- apparaat regelmatig met de hand of tik het tegen de tafel, zodat de luchtbellen uit de epoxy kunnen ontsnap- pen. Haal het vacuüm er weer af en zet het monster in een bak met koud water om te voorkomen dat het monster warm wordt/gaat koken tijdens het harden van de epoxy. Laat het monster hard worden tot de volgende ochtend; de plastic impregnatiebeker kan dan eenvoudig worden verwijderd door insnijden met een Stanleymes. 35 Bijlage D Maken van dunne doorsneden D1 Inleiding Dit voorschrift beschrijft de procedure voor het vervaar- digen van dunne doorsneden voor het PFM-onderzoek. D2 Benodigde materialen Voor het vervaardigen van dunne doorsneden zijn de volgende materialen benodigd: ? diamantzaag met waterkoeling waarvan het zaagblad volledig recht is; ? toereikende diamant slijp- (en lap-) apparatuur met waterkoeling; ? hulpglas (met één gematteerde zijde) voor het vacu- umtrekken van het monster bij het zagen, slijpen (en lappen); ? objectglas met één gematteerde zijde; ? afdekglas; ? UV-verhardende lijm; ? UV-lamp; ? polarisatiemicroscoop; ? micrometer (optioneel); ? zachte borstel om de monsters te reinigen van zaag- en slijpslib; ? zachte borstel om het objectglas en de monsters schoon te maken voor het lijmen; ? aceton en/of alcohol; ? zacht papier. D3 Procedures Het maken van coupes gaat op de volgende manier: ? zaag een verticaal deel van het geïmpregneerde monster af; ? verminder nooit de hoeveelheid afgezaagd oppervlak; dit is van invloed op het representatieve karakter van het monster; ? lijm het afgezaagde deel op het hulpglas met een dunne en gelijkmatige laag; ? zaag het monster parallel aan het hulpglas af zodat de dikte circa 5 mm wordt; ? slijp het oppervlak parallel aan het hulpglas met nog fijnere diamant zodat een glad en gelijkmatig oppervlak wordt gevormd; ? lijm een objectglas op het uiteindelijke oppervlak; ? zaag het teveel aan materiaal weg; ? slijp het oppervlak verder met fijnere diamant tot een dikte van 30 µm (optioneel kan ook voor 20 µm gekozen worden; een laboratorium dient echter voortdurend tot dezelfde dikte te slijpen); ? zet de monstercode op de afgewerkte dunne doorsnede. Enkele werkwijzen worden hierna gedetailleerder beschreven. D3.1 Monsteridentificatie Het is van essentieel belang dat het unieke monsteri- dentificatienummer steeds aan de monsters gekoppeld blijft. Daarom moeten monsters in logische volgorde worden geplaatst en behandeld en moeten afgezaagde restanten bij alle praktische procedures bij het monster gehouden worden. Breng de monstercode zo snel mogelijk weer op het behandelde monster aan. D3.2 Zagen met een diamantschijf 1. gebruik een zo dun mogelijke diamantschijf; 2. zaag met de diamantschijf met een gelijkmatige en zo laag mogelijke druk en gebruik altijd waterkoe- ling (bij sommige bijzondere toepassingen, bijvoor- beeld bij wateroplosbare stoffen, wordt koeling met alcohol aanbevolen). Normaal gesproken snijdt de diamantschijf vrijwel zonder druk door het materiaal; 3. als het zagen te langzaam gaat is de diamantschijf versleten of moet hij scherper gemaakt worden; 4. mogelijk is een verkeerd type diamantschijf op de zaag gemonteerd; 5. diamantschijven moeten regelmatig worden gecon- troleerd en onderhouden; 6. maak de schijf zonodig scherp door een zacht materiaal te zagen, bijvoorbeeld een baksteen; ? controleer met een loep of de buitenlaag nog diamantkorrels bevat; ? vervang de diamantschijf als deze versleten is of als er slingeringen, vibraties of schokken optreden; want deze kunnen het monster bescha- digen! D3.3 Slijpen (en lappen) De slijpprocedure hangt grotendeels af van de gebruikte