CUR-Aanbeveling 100
Schoonbeton - specificatie, uitvoering en beoordeling van betonoppervlakken waaraan esthetische eisen worden gesteld

CUR-Aanbeveling 100:2013Schoonbeton - specificatie, uitvoering en beoordeling van betonoppervlakken waaraan esthetische eisen worden gesteld Architectural concrete SBRCURNET SBRCURnet is een onafhankelijk kennisnetwerk voor de gehele bouwsector. Wij zorgen er voor dat professionals in de Burgerlijke en Utiliteitsbouw en in de Grond-Weg- en Waterbouw hun werk beter kunnen doen. Wij brengen partijen uit de bouwsector met elkaar in contact voor het ontwikkelen van nieuwe vakkennis over actuele vraagstukken. Ook voorzien we de sector van betrouwbare, bruikbare vakkennis. Dat doen we door kennis uit te geven in een breed scala aan producten en diensten. Bovendien helpen we bij het implementeren van kennis. CUR-Aanbevelingen Een CUR-Aanbeveling geeft richtlijnen voor de toepassing van nieuwe materialen, methoden en technieken. Het gaat om praktische regels, die samen met potentiële gebruikers zijn opgesteld. Door hun praktische opzet worden CUR-Aanbevelingen breed geaccepteerd in de bouwpraktijk en bevorderen zij innovaties. Als voorschriften kunnen zij dienen als basis van certificeringsregelingen. ARTIKELNUMMER AA100:2013 2 Voorwoord bij de tweede, herziene versie In juni 2004 verscheen CUR-Aanbeveling 100 met daarin criteria voor het \ specificeren en beoordelen van schoonbeton. Van schoonbeton is sprake als aan het betonoppervlak hoge esthetische eis\ en wor- den gesteld, bijvoorbeeld hoger dan de standaardklasse zoals vastgelegd in NEN 8760. De esthetische kwaliteit van beton wordt zowel in de ontwerpfase als uitvoeringsfase door veel aspecten bepaal\ d. Dus voorafgaand aan de uitvoering moeten al beslissingen worden genomen en keuzen worden gemaakt. Het is van groot belang om vooraf heldere afspraken te maken over welk resultaat wordt verlangd en welke afwijkingen acceptabel zijn. Dit vereist een duidelijk kader waarin de te benoemen beoordelings- aspecten voor schoonbeton en de bijbehorende eisen eenduidig zijn vermeld. Deze CUR-Aanbeveling 100 geeft hieraan invulling. Schoonbeton is het eindproduct van een proces met veel partijen, daaraan gekoppelde invalshoeken en met verschillende mogelijkheden van vervaardigen. Deze CUR-Voorschriftencommissie benadrukt dat een goede en tijdige communicatie gedurende dit proces tussen de betrokken partijen essentieel is. De betrokken partijen zijn onder andere opdrachtgever, architect, uitvoerend bedrijf en beton- en bekisting- leverancier. Alleen met goede communicatie kan een eindproduct tot stand komen dat voldoet aan ie- ders verwachting. Het aanstellen van een specifieke coördinator voor schoonbeton bevordert deze on- derlinge afstemming en communicatie. Deze coördinator wordt in deze CUR-Aanbeveling dan ook verplicht gesteld. Bij het herzien van de CUR-Aanbeveling is gebruik gemaakt van de ervaringen die sin\ ds 2004 met CUR- Aanbeveling 100 zijn opgedaan. Dit heeft geleid tot verbeteringen en aan\ vullingen, bijvoorbeeld: ? Er is meer aandacht voor het specificeren van de wensen. Hierbij moet rekening worden gehouden met de mogelijkheden binnen het project, de uitvoeringsmethode en bijvoorbeeld de beleving door de gebruiker. ? De klassen B1 en B2 zijn verduidelijkt. Tevens is een nieuwe oppervlakteklasse B9 geïntroduceerd. B1 en B2 zijn klassen voor glad beton, waarvoor de beoordelingsaspecten en eisen zijn vastgelegd. B9 is een vrije klasse waarvoor de beoordelingsaspecten en eisen moeten worden bepaald. ? Er wordt een coördinator schoonbetonwerk geïntroduceerd als spin in het web. ? Er is in deze uitgave voor gekozen de schrijfwijze 'schoonbeton' a\ an te houden in plaats van 'schoon beton'. Dit om aan te duiden dat schoonbeton een product is. Ook heet de CUR-grijsschaal nu de CUR-grijsschaal-beton omdat hij specifiek is bedoeld voor het beoordelen van schoonbeton. ? De bijbehorende CUR-grijsschaal-beton is aangepast, waarbij een lichte tint is toeg\ evoegd en twee donkere zijn komen te vervallen. Teven is de schaal 'grijzer' geworden. Om verwarring te voorkomen zijn de aanduidingen aangepast door in plaats van een letter nu een Rome\ ins cijfer te gebruiken. De Aanbeveling is te gebruiken bij het nader specificeren van een klasse B uit NEN 8670 maar kan ook zelfstandig worden gebruikt. In hoofdstuk 1 worden doel en toepassing van deze CUR-Aanbeveling be- schreven. Hoofdstuk 2 verklaart de gebruikte termen, voor zover deze misverstanden kunnen opleve- ren. Gelet op het belang vooraf zaken goed te regelen wordt in hoofdstuk 3 ingegaan op de organisatie en het beschrijven van het schoonbetonwerk. Daarbij wordt gebruik gemaakt van een klasse-indeling die is opgenomen in hoofdstuk 4, zoals de klassen B1 en B2. Eisen aan de te \ gebruiken materialen zijn opgenomen in hoofdstuk 5, uitvoeringsaspecten komen aan bod in hoofdstuk\ 6. Hoe de beoordelings- aspecten getoetst moeten worden is omschreven in hoofdstuk 7. Daarbij wordt onderscheid gemaakt in visueel waarnemen en meten. Hoe eventuele onvolkomenheden hersteld ku\ nnen worden is opgeno- men in hoofdstuk 8. De CUR-Aanbeveling bevat verder een aantal bijlagen met achtergrondinformatie, alsmede een controlelijst. Onderdeel van deze CUR-Aanbeveling is de CUR-grijsschaal-beton die in ge- drukte vorm beschikbaar is en wordt gebruikt bij het beoordelen van tintverschillen. Deze CUR-Aanbeveling is opgesteld door CUR-Voorschriftencommissie 93 "Herziening CUR-Aanbeveling schoonbeton". Op het moment van publicatie van deze Aanbeveling was d\ eze commissie als volgt sa- mengesteld: J.H.M. Oude Kempers (voorzitter), ir. C.A. van der Steen (secretaris en rapporteur), ing. J.M. Eikelen- boom, ing. J. de Goede, J. Heuveling, ir. R.N.J. Huijben, ing. J.H. Köhne, ing. A. Memelink, F. Segaar, ing. M.R. van der Wolf, ing. W. van Wolfswinkel, R. van Zutven, drs. E. Vega (coördinator). SBRCURnet 3 NEN/CUR-commissie 353 039/VC12 'Beton' en NEN/CUR-commissie 351 08\ 5 'Uitvoering' stemmen in met de inhoud van deze CUR-Aanbeveling 100:2013. CUR-Aanbeveling 100 van 2004 komt hiermee te vervallen. SBRCURnet 4 Inhoud 1 Onderwerp en toepassingsgebied 6 2 Termen en definities 7 3 Organisatie en beschrijven schoonbetonwerk 9 3.1 Coördinatie schoonbetonwerk 9 3.2 Startbespreking uitvoering 10 3.3 Opstellen projectspecificatie 10 3.4 Op te nemen in projectspecificatie voor B1 en B2 11 3.4.1 Verplichte onderdelen 11 3.4.2 Optionele aspecten (B1, B2) 12 3.5 Op te nemen in projectspecificatie voor B9 13 3.6 Opstellen werkplan schoonbeton 13 4 Classificatie schoonbeton 14 4.1 Algemeen 14 4.2 Oppervlakteklassen 14 4.2.1 Klasse B1, B2 en B9 14 4.2.2 Beoordelingsaspecten voor B1 en B2 15 4.2.3 Oppervlakteklasse B9 17 4.3 Indeling geprofileerd en/of betonoppervlak met textuur 17 4.4 Hoekafwerking 18 4.5 Afwerking centerpensparing 18 4.6 Patroon plaatnaden 19 4.7 Patroon centerpensparingen 19 4.8 Samenstelling beton 19 4.9 Afwerkzijde 20 5 Eisen aan materialen 20 5.1 Bekistingsmateriaal 20 5.2 Profiel-/vellinglatten 20 5.3 Ontkistingsmiddel 20 5.4 Afstandhouders 21 5.5 Beton 21 5.5.1 Algemeen 21 5.5.2 Grijswaarde 21 5.5.3 Kleurtint 22 5.5.4 Samenstelling in verband met schoonbeton 22 6 Uitvoering 23 6.1 Ontkistingsmiddel 23 6.2 Bekisting 23 6.2.1 Algemeen 23 6.2.2 Wijze van bekisten 23 6.2.3 Centerpensparingen 24 6.2.4 Naden 24 6.2.5 Afstandhouders 24 6.2.6 Wapening 24 6.3 Storten 24 6.4 Ontkisten 24 6.5 Afwerking en bewerking 25 6.6 Nabehandeling 25 6.7 Opslag en transport 25 7 Keuring en controle 25 7.1 Beoordelingsmethoden algemeen 25 7.1.1 Vormen van beoordeling 25 7.1.2 Visueel waarnemen 25 SBRCURnet 5 7.1.3 Visueel waarnemen met referentie 27 7.1.4 Meten 27 7.1.5 Corrigerende maatregelen 27 7.2 Keuringscriterium 27 7.3 Beoordelingsaspecten, visueel 27 7.3.1 Variatie in grijstint (B1 en B2) 27 7.3.2 Kleurverschil (gepigmenteerd beton) 28 7.3.3 Overige aspecten, visueel waarnemen 28 7.4 Beoordelingsaspecten, visueel en meten 28 7.5 Beoordelingsaspecten, meten 29 7.5.1 Plaat-, elementnaden en bramen 29 7.5.2 Vlakheid (onder rei) 29 7.5.3 Grindnesten 29 7.5.4 Onvolledige vulling, dichtheid 29 7.5.5 Scheuren 29 7.5.6 Voegwijdtevariatie 30 8 Herstel van onvolkomenheden 30 8.1 Algemeen 30 8.2 Esthetisch repareren 30 8.3 Esthetisch afwerken 30 8.3.1 Schuren 30 8.3.2 Sponsen 30 8.3.3 Verzegelen (lasuren) 31 Titels van vermelde normen en Aanbevelingen 31 Literatuur 32 Bijlage A Effecten op grijstint betonoppervlak (informatief) 33 Bijlage B Invloedsfactoren op het uiterlijk van een betonoppervlak (informatief) 35 Bijlage C Houden plaatmateriaal als bekisting voor schoonbeton (informatief) 37 Bijlage D Systeembekisting voor schoonbeton (informatief) 39 Bijlage E Vervuiling, verwering en onderhoud (informatief) 41 Bijlage F Controlelijst projectspecificatie schoonbeton (informatief) 42 Bijlage G Aanduiding betonoppervlakken en bijbehorende tekenafspraken (informatief) 47 Bijlage H Bepaling aanwezigheid vlekkenveroorzakende ijzer- en vanadiumverbindingen (normatief) 50 SBRCURnet Aanbeveling 100:2013 6 Het v e rv aar dig en v a n b eto nco nstruc tie s B eva t a lgem ene eis en t.b .v . bor ging van cons tr u ctie ve v e ilighei d, duur zaam heid en uite rlijk NEN -E N 13670 aanduiding volgens tabel F4 van NEN-EN 13670 eg a le afw erk in g sp ecia le afw erk in gen basis a fw erk in g n orm ale a fw erk in g N EN 8670 Kla sse A Kla sse B Kla sse C beto n s tand aard ( m aat afw ijk in gen ) schoon beto n m et b ijz on dere es th etis ch e e is e n aan het b eto n opperv la k ( m aat afw ijk in gen e n e sth etis che asp ecten ) b eto n z o n der e sth etis ch e e is e n CUR-A anbeveling 100 Kla sse B1 K la sse B2 K la sse B9 bekis t o ppe rv la k g la d b esch re ve n k la sse h og e e is e n b ekis t o ppe rv la k g la d b esch re ve n k la sse z eer h og e eis en b ekis t o ppe rv la k n ie t- b ekis t o ppe rv la k v rije ke uze eis en p ro je cts p ecifie k i nvullen gep refa bric eer d e n t e r plaat se g estor t g ep refa bric eer d gep refa bric eer d e n t e r plaat se g esto rt 1 Onderwerp en toepassingsgebied Deze CUR-Aanbeveling geeft definities, classificaties en eisen voor de s\ pecificatie en de beoordeling van schoonbeton. Deze CUR-Aanbeveling is te gebruiken bij zowel in het werk gestort beton als geprefabriceerd beton dat in het zicht blijft en waarbij hoge esthetische eisen worden gesteld aan het betonoppervlak, hoger dan bijvoorbeeld de standaardklasse A uit NEN 8670. De Aanbeveling kan worden toegepast als invulling van de klasse B volgens NEN 8670. Figuur 1 Relatie tussen normatieve documenten met criteria voor het betonoppervla\ k met positie van de op- pervlakteklassen B1, B2 en B9 voor schoonbeton Opmerking Het is van groot belang dat (esthetische) eisen aan schoonbeton vooraf worden overeengekomen tus- sen belanghebbende partijen. Esthetische eisen bepalen onder meer de wijze van uitvoering, de toe te passen materialen en de kosten. Vroegtijdig overleg over de wensen en een goede specificatie van het schoonbeton met beoordelingsaspecten en eisen, aangevuld met eventuele monsters, voorkomt teleurstelling achteraf. Deze CUR-Aanbeveling levert een bijdrage aan het duidelijk kunnen vastleggen van de wensen. Zo wordt vastgelegd welke aspecten voor de daadwerkelijke uitvoering ten minst\ e bekend moeten zijn of zijn geregeld en voor welke optionele aspecten dit wenselijk is. SBRCURnet Aanbeveling 100:2013 7 Opmerking Eisen aan het uiterlijk zijn gekoppeld aan oppervlakteklassen. Voor niet-geprofileerd beton met een bekist oppervlak zijn de standaard oppervlakteklassen B1 en B2 opgesteld. Dit sluit aan bij de klassen B1 en B2 uit de versie van juni 2004. De criteria zijn daarbij echter aa\ ngepast aan nieuwe inzichten. Opmerking Nadrukkelijk gaat dit document enkel in op het specificeren van de wensen ten aanzien van het uiter- lijk. Hoe deze wensen worden vertaald in een concrete betonsamenstelling en wijze van uitvoering is in algemene zin de vrijheid van de opdrachtnemer (aannemer). Voor een beperkt aantal aspecten zijn desondanks voorwaarden aan de betonsamenstelling vastgelegd. Dit om duidelijkheid te schepp\ en en te borgen dat een bepaalde esthetische kwaliteit wordt bereikt (zie 4.8 en 5.5). 2 Termen en definities 2.1 Bekist oppervlak Het betonoppervlak dat in contact is geweest met bekisting, ook wel kist\ vlak genoemd. 2.2 Betonoppervlak Het oppervlak dat in de gebruiksfase (bij oplevering) in het zicht kom\ t en waaraan projectspecifieke ei- sen zijn gesteld. Toelichting Het gaat dus om het oppervlak zoals contractueel is overeengekomen tussen opdrachtgever en op- drachtnemer (de aannemer). Er zijn tussenliggende schakels mogelijk, z\ oals een overeenkomst tussen aannemer en diens betonleverancier. Het is noodzakelijk ook deze overeenkomsten af te stemmen op het eindresultaat dat de opdrachtgever wenst. 2.3 Bewerkt oppervlak Een betonoppervlak, al dan niet met een profilering, dat na verharden van het beton is bewerkt door bijvoorbeeld wassen, zuren, stralen of polijsten. 2.4 Centerpensparing In het zicht blijvende centerpendoorgang. 2.5 Elementnaad bekisting De naad tussen twee elementen van een systeemkist. Toelichting Een element van een systeemkist kan zijn samengesteld uit een aantal bekistingplaten (zie bijlage C en D). 2.6 Esthetisch afwerken Duurzame nabewerking van een verhard betonoppervlak met als doel dit oppervlak te laten voldoen aan de overeengekomen eisen ten aanzien van kleur en/of grijstint. 2.7 Esthetisch herstel Duurzame reparatie van een betonoppervlak dat niet voldoet aan de eisen met het do\ el dit betonop- pervlak te verbeteren en te laten voldoen aan de overeengekomen eisen. SBRCURnet Aanbeveling 100:2013 8 2.8 Grijsschakering Verschillen in grijstint aan het betonoppervlak, samenhangend met het mat\ eriaal beton. 2.9 Inwassen Zie sponsen. 2.10 Lasuren Zie verzegelen. 2.11 Monster Bij een projectspecificatie behorend stuk beton met een betonoppervlak dat verduidelijkt wat in esthe- tisch opzicht wordt verwacht van het betonoppervlak in het werk. 2.12 Onbewerkt oppervlak Betonoppervlak, al dan niet met een profilering, dat na verharden verder niet is of wordt nabewerkt. 2.13 Onvolkomenheid Het niet voldoen aan de gestelde eis bij een bepaald beoordelingsaspect. 2.14 Plaatnaad Naad tussen twee bekistingsplaten. 2.15 Profilering Bewust aangebracht reliëf in het betonoppervlak dat eventueel kan worden nabewerkt ten behoeve van een gewenste textuur. 2.16 Projectspecificatie schoonbeton De omschrijving waarin door of namens de opdrachtgever is vastgelegd waa\ raan het uiterlijk van een schoonbetonwerk moet voldoen, eventueel aangevuld met voorwaarden ten aanzien van bijvoorbeeld de te gebruiken materialen en de wijze van uitvoering. Toelichting Onder uiterlijk is ook te verstaan onregelmatigheden in het oppervlak zoals bramen en onvlakheid. De projectspecificatie schoonbeton maakt doorgaans onderdeel uit van een meer omvattende specifi- catie van een werk, ook wel bestek genoemd. 2.17 (gewogen) Rijpheid Een maat voor de ontwikkelde sterkte van het beton, gebaseerd op de relatie tussen verhardingstijd, temperatuur van het verhardend beton en C -waarde van het bindmiddel. 2.18 Schoonbeton Beton waarbij esthetische eisen zijn gesteld aan het betonoppervlak. 2.19 Schoonbetonwerk Alle betononderdelen gezamenlijk die in schoonbeton worden uitgevoerd bij een bouwwerk waarin ten minste één of meer onderdelen in schoonbeton worden uitgevoerd. 2.20 Schuren Esthetisch afwerken door schuren met een kunststof mat om verschillen in grijstint te vereffenen. 2.21 Sponsen of inwassen Esthetisch afwerken van een verhard betonoppervlak met een spons en hoog vloeibare mortel om lucht- bellen en holten blijvend te vullen of kleur- en grijstintverschillen te\ nivelleren. SBRCURnet Aanbeveling 100:2013 9 2.22 Stofbinding Behandeling van het betonoppervlak met het doel dit minder stof te laten\ afgeven. Toelichting Stof is in dit verband het vrijkomen van fijn gruis uit de cementmatrix \ onder invloed van fysische belastingen. 2.23 Textuur De mate van ruwheid van het betonoppervlak. 2.24 Uiterlijk schoonbeton Alle aspecten van een betonoppervlak waarvoor in de projectspecificatie beoordelingscriteria en eisen zijn opgenomen. 2.25 Werkplan schoonbeton Door of namens de opdrachtnemer uitgewerkt plan voor de uitvoering van s\ choonbetonwerk met als doel te borgen dat het verlangde betonoppervlak wordt bereikt. 2.26 Verzegelen Behandeling van het verhard betonoppervlak met een kunstharsgebonden materiaal dat transparant kan zijn of voorzien van pigment, bijvoorbeeld om de kleur te intensiveren. Toelichting Verzegelen leidt doorgaans ook tot een verminderde stofafgifte (stofbinding). 2.27 Vlek Een ongewenst verschil in kleur of tint aan het oppervlak, veroorzaakt door factoren die geen verband houden met de eigenschappen van het beton. Toelichting Hierbij kan worden gedacht aan vlekken ontstaan door vervuiling van de bekisting of ver\ vuiling tijdens opslag, transport, montage of afbouwfase. 3 Organisatie en beschrijven schoonbetonwerk 3.1 Coördinatie schoonbetonwerk Voor een schoonbetonwerk moet altijd een coördinator schoonbetonwerk worden aangesteld. Voor zo- ver de coördinatie gedurende de verschillende fasen wordt overgedragen, moet elke coördinator ervoor zorgen dat zijn opvolger de beschikking krijgt over een compleet dossier en\ alle relevante informatie. De bevoegdheden van de coördinator schoonbetonwerk moeten zijn vastgelegd in de projectspecifica- tie. Opmerking Voor een goed eindresultaat van een schoonbetonwerk is het van belang dat alle betrokken partijen elkaar van de juiste informatie voorzien. Tijdig, volledig en bij voortduring. Het bewaken van dit proces is een belangrijke taak van de coördinator schoonbetonwerk. Deze coördinator kan de ontwerp- en uit- SBRCURnet Aanbeveling 100:2013 10 opdrachtgeverontwerpfase projectspecificatie/ bestek architect constructeur adviseur bekisting/ malbetonmortel afwerkingfabrikant montage opdrachtnemer uitvoeringsfase werkplan coördinatie schoonbetonwerk analyse schoonbeton oplevering voeringsaspecten aan elkaar koppelen en coördineren. Tevens kan deze ervoor zorgen dat de wensen ten aanzien van het uiterlijk worden vertaald in haalbare eisen, mede gebaseerd op basis van de crite- ria genoemd in deze CUR-Aanbeveling en/of ervaring. De coördinator schoonbetonwerk speelt een rol bij het goedkeuren van documenten (werkplan), monsters of proefvakken. In deze CUR-Aanbeveling is geregeld dat hij deze moet goedkeuren. Het spreekt voor zich dat deze bevoegdheid vastgelegd moet zijn en wordt afgestemd op de contractuele verhoudingen. Opmerking De coördinatie start al bij het vastleggen van de specificaties. Daardoor kan het voorkomen dat de coördinator schoonbetonwerk wisselt in persoon per fase van het proces. Een coördinator schoonbe- tonwerk kan een "derde" zijn of een direct bij het werk betrokken persoon zoals een medewerker van de opdrachtgever, architect of aannemer, waarbij gezorgd wordt voor een goede functiescheiding. 3.2 Startbespreking uitvoering Het realiseren van schoonbeton vraagt de nodige aandacht en afstemming. Daarom moet voorafgaand aan de uitvoering van het werk een startbespreking worden gehouden, waaraan alle belanghebbenden deelnemen. Dit zijn onder meer vertegenwoordigers van de opdrachtgever, de architect, de betonleve- rancier, de bekistingleverancier en de (hoofd)aannemer. Figuur 2 Relatie partijen en coördinator schoonbetonwerk 3.3 Opstellen projectspecificatie De projectspecificatie schoonbeton moet door of namens de opdrachtgever worden opgesteld. De op- drachtnemer moet zich vergewissen van de aanwezigheid van een projectspecificatie, bijvoorbeeld ten behoeve van de prijsvorming. In de projectspecificatie moet een aantal aspecten verplicht worden om- schreven (zie 3.4.1), andere aspecten zijn optioneel. Eisen aan aspecten die worden benoemd, moeten specifiek genoeg, meet- en controleerbaar als ook realistisch zijn (haalbaar dan wel maakbaar). Opmerking Een projectspecificatie bevat een aantal verplicht op te geven uiterlijke kenm\ erken van het gewenste schoonbeton. Daarnaast kan de specificatie worden uitgebreid met een aantal optionele kenmerken aan het uiterlijk indien daaraan behoefte is. Het kan voorkomen dat uiterlijke kenmerken worden vast- gelegd op basis van monsters, een proefstort of referentieprojecten. SBRCURnet Aanbeveling 100:2013 11 3.4 Op te nemen in projectspecificatie voor B1 en B2 Opmerking In deze CUR-Aanbeveling wordt schoonbeton ingedeeld in drie oppervlakteklassen, te weten B1, B2 en B9. Voor de betekenis hiervan wordt verwezen naar 4.2. 3.4.1 Verplichte onderdelen De verplicht te specificeren aspecten bij schoonbetonwerk in een klasse B1 en B2 zijn opgenomen in tabel 1. Indien in de projectspecificatie voor een bepaald aspect geen keuze is gemaakt, beteken\ t dit automatisch dat de opdrachtnemer vrij is in zijn keuze. Tabel 1 Altijd op te nemen aspecten in projectspecificatie schoonbetonwerk Afspraken, aspecten Opmerking, toelichting 1 Coördinator schoonbetonwerk Aanstellen en bevoegdheid afstemmen op contractbe- palingen. 2 Onderdelen in schoonbeton Er wordt op gewezen dat ook over de hoogte van een gevel of per bouwdeel verschillend eisen kunnen gelden aan het betonoppervlak. Daarom moeten de onderdelen in schoonbeton en de oppervlakteklasse expliciet worden vermeld in de projectspecificatie en/ of op tekeningen. Bij gebruik van tekeningen moet bij voorkeur gebruik worden gemaakt van de tekenafspra- ken zoals opgenomen in de bijlage G. 3 Uitvoeringswijze Aangeven of bovengenoemde onderdelen gerealiseerd moeten worden in ter plaatse gestort of geprefabri- ceerd beton, een combinatie of aangeven dat er geen voorkeur is (vrije keuze). 4 Oppervlakteklasse Opgeven B1 of B2. Indien afgeweken wordt van de standaardeisen die behoren bij deze klassen, geldt automatisch B9. Voor aanvullende eisen behorende bij B1 of B2 wordt verwezen naar 3.4.2. 5 Vorm van hoeken Baseren op de indeling volgens 4.4. Daarbij moet de straal en/of schuinte c.q. maat van de vellingkant worden vermeld. 6 Bekisting, patroon plaatnaden en centerpensparingen Wel of geen voorgeschreven patroon. Als dit wel is voorgeschreven het patroon nader omschrijven en vastleggen, bijvoorbeeld op tekeningen (zie opmer- king). 7 Afwerken centerpensparingen Keuze opgeven op basis van classificatie volgens 4.5. 8 Afwerken hijsogen en sparingen Nader omschrijven, bijvoorbeeld verdiept, in het vlak. Aangeven met welk materiaal. 9 Schroef- en spijkergaten Wel of niet toestaan dat deze in het zicht blijven. Opmerking Als er geen patroon van plaatnaden is gespecificeerd, wordt de plaats van centerpennen 'opgelegd' door de bekisting die wordt toegepast. Het niet wensen van centerpensparingen geldt als een gespe\ - cificeerd patroon. SBRCURnet Aanbeveling 100:2013 12 Bij een gespecificeerd patroon van plaatnaden is het noodzakelijk rekening te houden met de beper- kingen van een (systeem)bekisting. Het is in dat geval raadzaam het pa\ troon uit te werken in een werkplan/werktekening en deze ter beoordeling voor te leggen aan de coördinator schoonbetonwerk. 3.4.2 Optionele aspecten (B1, B2) Afhankelijk van de vraag of hieraan eisen worden gesteld, moet de projectspecificatie ook ingaan op aspecten genoemd in tabel 2. Als in de projectspecificatie voor een bepaald aspect geen keuze is ge- maakt, betekent dit automatisch dat de opdrachtnemer vrij is in zijn keu\ ze. Tabel 2 Overzicht optioneel op te nemen aspecten in projectspecificatie Afspraken, aspecten Opmerking, toelichting 1 Schoonbeton, uiterlijk 1.1 Grijstint Bijvoorbeeld gebaseerd op CUR-grijsschaal-beton (zie opmerking) of op basis van foto's, eerder uitgevoerd werk (referenties) of een monster. 1.2 Niet-bekiste zijde Gewenste afwerking vastleggen indien afwijkend van standaard (zie 4.9). Voor opties zie ook bijlage G. 1.3 Op te nemen onderdelen Denk hierbij aan tegels of andere in te storten onderdelen die in het zicht blijven. 1.4 ProefstortenHet aantal uit te voeren proefstorten (mock-ups), inclusief afmetingen van te storten elementen. Tevens moeten het moment van ontkisten en de conditionering zijn vastgelegd. 2 Bekisting 2.1 Te gebruiken bekistingmateriaal Hout, staal, kunststof. 2.2 Type bekisting Wel of niet toepassen van een systeemkist. (Indien patroon is voorgeschreven moet het type bekisting hierop worden afgestemd, zie ook bijlage D.) 2.3 Profiel-/vellinglatten Wel of niet toepassen en zo ja waar, welke vorm, afmeting en afwerking daarvan (zie 4.4). 2.4 Afstandhouders Toe te passen materiaal / vorm van afstandhouders. 3 Beton, betonspecie, uitvoering 3.1 Beton, betonspecie Eventuele bijzonderheden ten aanzien van de betonsa- menstelling (zie 4.8) 3.2 Storten / stortplan Stortnaden (stortonderbrekingen): de locatie en afwerking daarvan. Plaats van schijn-, dilatatie- en krimpvoegen. Moment van ontkisten. Wijze van afwerken van stortzijden. 3.3 Nabehandelen Wijze van nabehandelen, indien voorkeur voor een bepaalde techniek (zie 6.6). 4 Overig 4.1 Patroon elementnaden Bij geprefabriceerde elementen patroon van de naden tussen de elementen en de toegestane variatie in wijdte van deze naden. SBRCURnet Aanbeveling 100:2013 13 Opmerking De CUR-grijsschaal-beton is niet bedoeld om exact een tint in een bepaal\ de schaal te bestellen. Wel kan de CUR-grijsschaal-beton worden gebruikt om een richting aan te geven. De CUR-grijsschaal is bedoeld om tintverschillen van het gerealiseerde werk te kunnen beoordelen, waarbij de toelaatbare bandbreedte afhangt van de overeengekomen klasse B1 of B2 of een vrije keuze (B9). 3.5 Op te nemen in projectspecificatie voor B9 B9 is een klasse schoonbeton waarvoor in deze CUR-Aanbeveling geen eisen\ of grenswaarden zijn vastgelegd. Dit betekent dat alles wat wordt gewenst, moet zijn vastgelegd in de projectspecificatie. Uiteraard kunnen daarbij de aspecten genoemd in 3.4 als leidraad worden gehanteerd. Als onderdeel van de projectspecificatie moet van het te realiseren schoonbetonoppervlak ten minste een voorbeeld als referentie zijn opgenomen. Bijvoorbeeld door middel van foto's, een verwijzing naar reeds gerealiseerd werk, dan wel één of meer representatieve monsters die worden overlegd. Opmerking Veel voorbeelden van schoonbeton in oppervlakteklasse B9 zijn opgenomen i\ n de publicatie 'Beeld schoon beton'. 3.6 Opstellen werkplan schoonbeton Vóór het starten van de uitvoering, moet door de opdrachtnemer een werkplan schoonbet\ on zijn opge- steld. Dit plan moet ter beoordeling worden voorgelegd aan de coördinator schoonbetonwerk. In dit plan moet ten minste zijn aangegeven: ? de bij het schoonbetonwerk betrokken partijen en hoe de onderlinge communicatie en afstemming is geregeld; ? procedures en werkomschrijvingen voor de verschillende fasen van de bouw, zoals tekenwerk, be- kisten en wapenen, storten, afwerken en nabehandelen. In de procedures moet ook de wijze van vrijgave zijn beschreven voor de verschillende fasen; ? of het gaat om ter plaatse gestort beton dan wel geprefabriceerde elementen, is ter keuze van de opdrachtnemer; ? de betonoppervlakken die in schoonbeton moeten zijn uitgevoerd met daarbij de oppervlakteklasse; ? de wijze van bekisten; ? de betonmortelsamenstelling; ? keuringsplannen met goed- en afkeurgrenzen. Daarbij moet zijn vermeld hoe, wanneer en hoe vaak vastgesteld c.q. bepaald wordt of aan de eisen in de projectspecificatie is voldaan; ? uitvoeringsdetails (stortnaden, voegdetails); ? de wijze waarop en materialen waarmee eventueel corrigerende maatregelen worden genomen bij afwijkingen ten aanzien van de gestelde eis aan het betonoppervlak. Vóór de feitelijke start van de uitvoering moet het werkplan schoonbeton door de coördinator schoon- betonwerk zijn goedgekeurd. Opmerking Voor achtergronden bij aspecten die aan de orde zijn bij de uitvoering van schoonbeton, waaronder een werkplan en stortplan, wordt verwezen naar de publicatie "Uitvoering schoon beton" van het Gietbouw Centrum. Een voorbeeld werkplan schoonbeton is te vinden zijn o\ p de website van het Cement&BetonCentrum. SBRCURnet Aanbeveling 100:2013 14 4 Classificatie schoonbeton 4.1 Algemeen Bij het opstellen van de projectspecificatie moet bij voorkeur gebruik worden gemaakt van een aantal standaardindelingen volgens dit hoofdstuk. 4.2 Oppervlakteklassen 4.2.1 Klasse B1, B2 en B9 Schoonbetonwerk wordt in drie oppervlakteklassen onderverdeeld: B1 Niet-geprofileerd bekist oppervlak, zonder verdere bewerking, van een in het werk gestort beton of van een geprefabriceerd betonelement. B2 Niet-geprofileerd bekist oppervlak, zonder verdere bewerking, van een geprefabriceerd betonele- ment. De beoordelingsaspecten en bijbehorende eisen zijn voor de oppervlakteklasse B1 en B2 vastgelegd (zie 4.2.2). Opmerking Zonder verdere nabewerking impliceert in dit geval dat het gaat om een glad oppervlak, zijnde het oorspronkelijk bekist oppervlak. De oppervlakteklassen B1 en B2 dekken het merendeel van de wer- ken in schoonbeton. Om bijvoorbeeld het zichtbaar zijn van vlekken ten g\ evolg van kalkuitbloei te verminderen, worden oppervlakken soms licht gestraald. Daarmee komt dit oppervlak te val\ len onder oppervlakteklasse B9. Stralen zou bijvoorbeeld kunnen leiden tot meer zi\ chtbare luchtbellen aan het oppervlak dan toegestaan bij B1 of B2. Bij oppervlakteklasse B9 staat het de opdrachtgever vrij gebruik te make\ n van de criteria onder B1 of B2, maar moet dit dan expliciet benoemen in de projectspecificatie. Opmerking De eisen voor oppervlakteklasse B2 zijn strenger dan voor oppervlakteklasse B1, zie 4.2.2. Beide op- pervlakteklassen kunnen wel met geprefabriceerd beton worden gerealiseerd. B2 is moeilijk haalbaar in ter plaatse gestort beton. B9 Betonoppervlak, niet behorende tot B1 of B2. De relevante beoordelingsaspecten en toetscriteria zijn niet standaard vastgelegd maar moeten expli- ciet worden vermeld in de projectspecificatie. Opmerking Een oppervlakteklasse B9 betreft dus bijvoorbeeld een betonoppervlak met profiel en/of met textuur dat in het werk is gestort of is geprefabriceerd. Tot een oppervlakteklasse B9 behoort ook een op B1 of B2 gelijkend beton maar waarbij op één of meer aspecten is afge\ weken van de "standaard" speci- ficaties voor deze klassen. Denk bijvoorbeeld aan een grotere tolerantie als het gaat om plaatnaden. Opmerking De aanduiding B9 is gekozen om daarmee in analogie met bijvoorbeeld best\ eksystematieken aan te geven dat het gaat om een "vrije" keuze. Hiervoor zijn in deze CUR\ -Aanbeveling dus geen standaard beoordelingsaspecten en bijbehorende eisen vastgelegd. SBRCURnet Aanbeveling 100:2013 15 Opmerking Niet-bekiste oppervlakken zijn niet apart ingedeeld maar zijn te beschouwen als een oppervlak cate- gorie B9. 4.2.2 Beoordelingsaspecten voor B1 en B2 Voor de klassen B1 en B2 gelden vaste beoordelingsaspecten en eisen. De beoordelingsaspecten en bijbehorende eisen zijn opgenomen in tabel 3. Voor de klasse B1 is voor de maatafwijkingen (1 t/m 5) en scheuren (20) onderscheid gemaakt in civiele werken en niet-civiele werken, \ zoals woningbouw, kantoren of utiliteitsgebouwen. Tabel 3 Vaste beoordelingsaspecten voor oppervlakteklasse B1 en B2 Beoordelingsaspect Klasse B1Klasse B2 Maatafwijking bekist oppervlak CivielNiet-civiel 1 Plaatnaden ? 2 mm? 2 mm ? 1 mm 2 Elementnaden ? 3 mm? 2 mm ? 1 mm 3 Bramen bij naden ? 3 mm? 2 mm ? 1mm 4 Vlakheid klein oppervlak gemeten met rei 400 mm ? 2 mm ? 2 mm ? 2 mm 5 Vlakheid groot oppervlak gemeten met rei 2 m ? 7 mm ? 5 mm ? 2 mm Betonoppervlak 6 Variatie in grijstint Vallen binnen drie opeenvol- gende schalen van de CUR-grijsschaal-betonVallen binnen twee opeenvolgende schalen van de CUR-grijsschaal- beton 7 Luchtbellen (beide eisen gelden) Niet zichtbaar op 5 meter afstand en ? 50 mm 2/dm 2 en ? 1000 mm 2/m 2 Niet zichtbaar op 5 meter afstand en ? 20 mm 2/dm 2 en ? 300 mm 2/m 2 8 Grindnesten ? 50 mm 2/dm 2 Niet toegestaan 9 Zandstrepen Ten hoogste 1 per 10 m 2 Niet toegestaan 10 Kalkstrepen Niet zichtbaar op 5 meter afstandZie B1 Betonverwerking 11 Vulling aansluitingen, naden en hoeken Ten minste 98 % 100 % 12 Aftekening stortonderbrekingen, stortfront Niet zichtbaar op 5 meter afstandZie B1 Onvolkomenheden 13 Vlekken Niet zichtbaar op 5 meter afstandZie B1 SBRCURnet Aanbeveling 100:2013 16 14Roeststrepen, roestvlekken door oer (pyriet) of andere verontreini- gingen Niet toegestaan Zie B1 15 Aftekening roeststrepen ten gevolge van wapening Niet toegestaan Zie B1 16 Aftekening wapening Niet zichtbaar op 5 meter afstandZie B1 17 Aftekening oplegmateriaal (afdrukken noppen) Niet zichtbaar op 5 meter afstandNiet toegestaan 18 Aftekening afstandhouders Niet zichtbaar op 5 meter afstandNiet toegestaan 19 Reparaties, dichtpoetsen luchtbellen Aftekening reparaties Toegestaan Grijstint niet meer dan 1 schaaldeel afwijkend van het omringende beton. Geen hoogteverschil tussen reparatie en direct omringd beton. Oppervlaktetextuur (nagenoeg) gelijk aan omringend niet gerepareer- de beton.Zie B1 Zie B1 20 Scheuren (niet gepland) CivielNiet-civiel ? 0,1 mm Geen eis ? 0,2 mm Voegen bij geprefabriceerd beton (geldig voor voegen tot 25 mm) 21 Voegwijdtevariatie tussen elementen loodrecht op vlak Geen eisen, niet van toepassingVlakwisseling ten hoogste 6 mm. Bij maximaal 10 % van het oppervlak 8 mm toegestaan 22 Voegwijdtevariatie tussen elementen evenwijdig aan vlak Geen eisen, niet van toepassingVoegbreedtewisseling ten hoogste +5 of -5 mm ten opzichte van theoretische maat. Voegverloop maximaal 5 mm Toelichting: Bij 1, 2 en 3 Bedoeld wordt de afwijking loodrecht op het betonoppervlak, dus de mate van uitste- ken of terugliggen ten opzichte van het betonoppervlak. Bij 10 Niet bedoeld is de min of meer egale tintverandering door kalkuitbloei (\ wolkvorming). Bedoeld zijn strepen zoals bij voorbeeld afgebeeld in figuur 2a. Bij 13 Niet onder vlekken valt de wolkigheid of wolkvorming die van nature in beton kan op- treden. Als deze wolkvorming beperkt moet blijven kan dit als additionele \ eis worden overeengekomen. Bij 14 Roestvlekken door ijzerhoudend toeslagmateriaal (pyriet) zijn nooit vo\ lledig te voorko- men. De eis dat deze niet mogen ontstaan impliceert dan ook dat er een herstelplicht ligt bij de opdrachtnemer als deze roestvlekken ondanks alle voorzorgen toch ont- SBRCURnet Aanbeveling 100:2013 SBRCURnet 17 Aanbeveling 100:2013 staan. Omdat de vlekken kunnen toenemen in de tijd is een afspraak van b\ elang over de herstelperiode (zie 5.5.4). Bij 15 Bedoeld wordt hier het beeld dat kan ontstaan als wapening wordt blootgesteld aan regen terwijl de bekisting al is gesteld. Bij 16 Om aftekening van wapening door ontmenging van de specie te voorkomen is\ het aan te raden de betondekking niet kleiner te kiezen dan 35 mm. Bij 17 Indien afdrukken niet zijn te voorkomen, zal het oplegmateriaal zo moete\ n worden gepositioneerd dat eventuele afdrukken na montage niet in het zichtvlak vallen. Bij 20 Niet bedoeld is craquelé dat oppervlakkig is en in een betonoppervlak\ altijd in enige mate kan ontstaan. Door een goede nabehandeling kan de wijdte van de oppervlakki- ge scheuren beperkt blijven zodat ze niet of nauwelijks zichtbaar zijn in droge omstan- digheden. Om op ongewenste plaatsen scheuren anders dan craquelé te voorkomen kan ge- werkt worden met scheurinleiders. Als op die plaatsen een scheur ontstaat is deze\ voorzien en vormt deze geen onderdeel van dit beoordelingsaspect. Bij 21 en 22 Betreft de voegen tussen geprefabriceerde betonelementen. Doorgaans zal ook een tolerantie gelden in verband met de maatvoering (zie NEN 2889 en NEN-EN 13670). In het algemeen kan gesteld worden dat de hier genoemde toleranties aanmerkelijk strenger kunnen zijn. Er is in deze CUR-Aanbeveling immers geen sprake van \ een to- lerantie op de elementafmetingen, maar van een tolerantie op de voeg tus\ sen elemen- ten. Bij een gelijkblijvende voeg is de tolerantie op een element van 1 \ meter even groot als bij een element van 10 meter. Het behalen van deze tolerantie is naast maatvastheid van de te plaatsen\ elementen ook afhankelijk van de maatvastheid van het bouwkundig kader. Tenslotte wordt erop gewezen dat zo nodig ook afspraken gemaakt moeten worden over het lijnpatroon van elementnaden (denk daarbij aan een verticaal of horizontaal doorlopende lijn). Opmerking Er wordt op gewezen dat bij een aantal beoordelingsaspecten de eis slechts gehaald kan worden indien hiermee al rekening wordt gehouden bij het ontwerp en de detaillering van de constructie. Denk bijvoorbeeld aan scheuren van het beton door verhinderde vervorming. Figuur 2a Kalkstrepen (10) Figuur 2b WolkvormingFiguur 2c Aftekening roest door wapening (15) 4.2.3 Oppervlakteklasse B9 Voor de oppervlakteklasse B9 geldt dat er geen vaste beoordelingsaspecten met bijbehorende eisen zijn vastgelegd. Dit betekent dat alle individuele beoordelingsaspecten en bijbehorende eisen die van belang zijn, vastgelegd moeten worden in de projectspecificatie. De aspecten zoals opgenomen in 4.2.2 kunnen daarbij als leidraad worden genomen en zo nodig ingeperkt, uitgebreid of voorzien worden van andere eisen. 4.3 Indeling geprofileerd en/of betonoppervlak met textuur Indien een profilering of textuur gewenst is moet dit worden overeengekomen. De bedoeling moet een- duidig zijn beschreven dan wel zijn vastgelegd op basis van referentieprojecten of monsters. 18 Opmerking Een profiel of textuur kan worden gerealiseerd door de vorm en textuur van de bekisting of door een bewerking van het betonoppervlak. Daarbij is een grote variatie in uiterlijke verschijningsvormen mo- gelijk (zie bijvoorbeeld de publicatie 'Beeld schoon beton'). 4.4 Hoekafwerking Hoekafwerkingen (H) worden ingedeeld op basis van tabel 4. Tabel 4 Indeling op basis van hoekafwerking (H = hoekafwerking) Type   Omschrijving CodeOmschrijving Voorbeeld Hoekafwerking (H)  H1haaks     H2rond H2-yy = straal afronding in mm H2-30 afgrond, straal 30 mm   H3schuin (45 o) H3-y y = diepte hoek in mm H3-50 schuin, diepte 50 mm   H9vrije keuze nader omschrijven Figuur 3a Voorbeeld type H1 Figuur 3b Voorbeeld type H3 4.5 Afwerking centerpensparing Op basis van de wijze van afwerken van de centerpensparing wordt onderscheid gemaakt in de klassen CN en CA die weer verder zijn onderverdeeld. CN is een afwerking zonder gebruik van mortel. CA is een afwerking met mortelvulling. De klassen zijn weergegeven in tabel 5. SBRCURnet Aanbeveling 100:2013 19 Tabel 5 Indeling op basis van afwerking centerpensparingen  Aan- dui- ding Om- schrij- ving Code Omschrijving   CN Niet afge- werkt met mortel CN1 Geen nadere afwerking, open CN2RVS conus ingestort, met inwendig schroefdraad     CN3 Stalen moer verdiept, met inwendige schroefdraad     CN4 Kunststof dop, verdiept       CN5 RVS plaat, in betonvlak, gelijmd op mortelvulling     CN9 Vrije keuze, nader omschrijven   CA Afge- werkt met mortel CA1 Mortelvulling vlak     CA2-yMortelvulling verdiept Y diepte in mm opgeven     CA3-y Mortelvulling hol Y diepte holling in mm opgeven CA4 Mortelvulling met opgelegd rozet CA9 Vrije keuze, nader omschrijven 4.6 Patroon plaatnaden Onderscheid wordt gemaakt in: ? PP1: betonoppervlak met een gespecificeerd patroon van plaatnaden; ? PP9: betonoppervlak zonder een gespecificeerd patroon van plaatnaden. Wanneer een gespecificeerd patroon gewenst is, moet dit patroon eenduidig worden beschreven in de projectspecificatie en/of op tekening worden vastgelegd. 4.7 Patroon centerpensparingen Onderscheid wordt gemaakt in: ? PC1: betonoppervlak met een gespecificeerd patroon centerpensparingen; ? PC9: betonoppervlak zonder een gespecificeerd patroon centerpensparingen. In het geval een gespecificeerd patroon is gewenst, moet dit patroon eenduidig worden beschreven in de projectspecificatie en/of op tekening worden vastgelegd. Als geen centerpensparingen zichtbaar mogen zijn moet dit worden beschouwd als een gespecificeerd patroon. 4.8 Samenstelling beton De betonsamenstelling is een vrije keuze. Enkel voor de hoeveelheid fijn\ materiaal en het toeslagmate- riaal zijn eisen opgenomen in deze CUR-Aanbeveling. Het voorschrijven van een specifieke betonsamenstelling kan conflicteren met eisen die aan het beton- oppervlak zijn gesteld ten aanzien van grijstint, kleur of toelaatbare variatie daarin. Daarom geldt dat indien een samenstelling is voorgeschreven, het resultaat ten aanzien van de grijstint of kleur verkregen met deze voorgeschreven samenstelling maatgevend is voor hetgeen geaccepteerd moet worden ten aanzien van grijstint of kleur. Er wordt van uitgegaan dat het gewenste schoonbetonwerk in B1 en B2 is te realiseren met de gebrui- kelijke bindmiddelen en toeslagmaterialen. Als gekozen wordt voor een beton met een bijzondere cementsoort, bijzonder toeslagmateriaal, bijzon- dere vulstoffen en/of pigmenten, moet dit in de projectspecificatie expliciet worden vermeld. SBRCURnet Aanbeveling 100:2013 20 Opmerking Bijzondere cementsoorten zijn bijvoorbeeld wit of terra-achtig cement. Bijzonder toeslagmater\ iaal is bijvoorbeeld graniet of basalt. Bijzondere vulstoffen zijn bijvoorbeeld silica-fume, vliegas of steenmeel. Gebruik van bijzondere cementen, toeslagmateriaal, vulstoffen en pigmenten heeft invloed op de prijs van het beton. Opmerking Het te gebruiken cement bepaalt, samen met het toeslagmateriaal, eventue\ le vulstoffen of pigmenten en de water-bindmiddelfactor de grijstint of kleur van het beton. Opmerking Met vliegas als vulstof in schoonbeton zijn wisselende ervaringen opgeda\ an. De kans bestaat dat de variatie in grijstint toeneemt. Steenmeel heeft dit effect veel minder. Overigens wordt de optredende variatie bij vliegas sterk bepaald door de kwaliteit van de vliegas, met\ name het koolstofgehalte. Dit gehalte moet zo laag mogelijk zijn. 4.9 Afwerkzijde De gestelde beoordelingsaspecten en eisen voor B1 en B2 gelden voor de zichtzijde met een\ bekist oppervlak. Voor de afwerkzijde moeten de beoordelingsaspecten en bijbehorende eisen worden over- eengekomen (is te beschouwen als oppervlakteklasse B9). Wordt niets overeengekomen, dan geldt spanen van het oppervlak als de te hanteren wijze van afwerken voor de afwerkzijde. Hierbij mogen lichte spaanslagen zichtbaar zijn. Opmerking Voor vormen van afwerking zie bijlage G. 5 Eisen aan materialen 5.1 Bekistingsmateriaal Hout voor bekistingsmateriaal moet voorzien zijn van een coating om vochtopname aan de betonzijde te voorkomen, tenzij vochtopname noodzakelijk is voor het verkrijgen van\ de gewenste textuur. Triplex moet voldoen aan CUR-Aanbeveling 47 en ten minste enkelzijdig zij\ n voorzien zijn van een coa- ting van ten minste 120 gr/m 2. De toe te passen bekistingmaterialen moeten een nagenoeg gelijke vochtab\ sorptie bezitten. De vocht- zwelling van bekistingsdelen ten opzichte van de situatie net voor het s\ torten mag niet meer bedragen dan 5 %, gemeten in het plaatvlak. 5.2 Profiel-/vellinglatten Profiel- of vellinglatten moeten een zodanige vorm bezitten dat ontkisten \ kan plaatsvinden zonder be- schadiging van het betonoppervlak. 5.3 Ontkistingsmiddel Het toe te passen ontkistingsmiddel moet zijn afgestemd op het absorptievermogen van het bekistings- materiaal. Het middel mag niet leiden tot vlekken in het betonoppervlak.\ SBRCURnet Aanbeveling 100:2013 21 5.4 Afstandhouders Afstandhouders moeten zodanig van samenstelling en vorm zijn dat ze niet\ leiden tot een aftekening aan het betonoppervlak. De kleur van afstandhouders moet zijn afgestemd op d\ e kleur van het betonopper- vlak. Afstandhouders mogen de bekisting niet beschadigen. Opmerking Geadviseerd wordt cementgebonden afstandhouders toe te passen met een ronde kop en voorzien van een dubbele kunststof wapeningsklem. Een gering contactvlak met het \ bekistingsoppervlak draagt bij aan het niet zichtbaar zijn. Opmerking Bij geprefabriceerd beton vervaardigd met zelfverdichtend beton gaat de voorkeur uit naar het ophan- gen van de wapening in de mal zodat afstandhouders net vrij zijn van de \ bekisting om aftekening te voorkomen of niet nodig zijn. 5.5 Beton 5.5.1 Algemeen Een betonmengsel moet zodanig worden samengesteld dat de betonmortel goed transporteerbaar en verwerkbaar is. De opdrachtnemer is vrij om te kiezen voor mechanisch ve\ rdichten of voor zelfverdich- tend beton, tenzij in de projectspecificatie anders is bepaald. Opmerking Een zelfverdichtende mortel is hoog vloeibaar en wordt in de bekisting gegoten, zonder dat trillen noodzakelijk is. De uitgangspunten voor deze techniek zijn beschreven in CUR-Aanbeveling 93. De keuze tussen te verdichten of zelfverdichtend beton is afhankelijk van vakmanschap en ervaring. Het is bij ter plaatse gestort beton daarom niet raadzaam om in de projectspecificatie/bestek altijd uit te gaan van zelfverdichtend beton bij het maken van een schoonbetonwerk. 5.5.2 Grijswaarde Indien een betonoppervlak in een specifieke grijstint wordt gewenst, moet de bandbreedte waarbinnen deze mag variëren zijn vastgelegd, bijvoorbeeld op basis van de CUR-grijsschaal-beton, \ en overeen- stemmen met de eisen in de projectspecificatie. Opmerking De CUR-grijsschaal-beton is bedoeld voor het beoordelen van tintverschillen binnen een gerealiseerd betonoppervlak. Indien de CUR-grijsschaal-beton wordt gebruikt voor het voorschrijven van een be- paalde grijstint geldt dat deze tint in de praktijk enigszins kan afwijk\ en. Er is dus een onderscheid te maken tussen een toelaatbare variatie bij een opgegeven tint en een toelaatbare variatie in de tint van het gerealiseerde werk. Voor de oppervlakteklassen B1 en B2 is de bandbreedte voor dit laatste vastgelegd (beoordeling variatie in grijstint van een gerealiseerd betonoppervlak). Deze bandbreedte geldt zowel voor het tintverschil tussen betonelementen of bouwdelen bij\ ter plaatse gestort beton als voor het tintverschil binnen een element of bouwdeel. Dit wijkt af v\ an CUR-Aanbeveling 100 uit 2004. Een zekere mate van grijsschakering binnen een betonoppervlak, aangeduid met wolk\ igheid of wolkvorming, is inherent aan beton. SBRCURnet Aanbeveling 100:2013 22 Opmerking De grijstinten II tot en met VI kunnen met de gebruikelijke bindmiddelen\ en vulstoffen worden gereali- seerd (zie 4.8). De grijstinten I en VII vereisen een aangepast betonmengsel. 5.5.3 Kleurtint Wanneer beton met een specifieke kleur anders dan de natuurlijke grijstin\ t wordt gewenst, moet in de projectspecificatie zijn opgenomen met welke grondstoffen deze kleur te bereiken is. Voor het feitelijk vaststellen van de kleur, alsmede voor het vastleggen van de toelaatbare afwijkingen daarop, moeten monsters worden gemaakt, dan wel moet gebruik worden gemaakt van foto's of moet verwezen worden naar eerder uitgevoerd werk. Het aantal te overleggen monsters moet in de projectspecificatie zijn vermeld. Elk monster moet ten minste een A4-formaat bezitten of rond van vorm zijn met een diameter van ten minste 300 mm, tenzij in de projectspecificatie andere maten zijn vastgelegd. De stortrichting moet overeenkomen met de stortrichting in het werk. Rekening moet worden gehouden met mogelijke effecten op het uiterlijk van monsters als met kleine hoeveelheden beton wordt gewerkt in vergelijking met de hoeveelheid die in het werk wordt toegepast. Het uiterlijk van het betonoppervlak van de te vervaardigen monsters moet in ieder geval representatief zijn voor het uiterlijk van het betonoppervlak dat wordt nagestreefd. Gemarkeerd moet worden welk monster of welke monsters als referentie gaan gelden en welke mon- sters de toelaatbare bandbreedte bepalen. De gemarkeerde monsters moeten worden bewaard onder condities die zo veel mogelijk vergelijkbaar zijn met het beton in het werk, tot het moment dat overeenstemming is bereikt over het verkregen re- sultaat in het werk. Opmerking Als er geen referenties zijn aangegeven kan het voor het kunnen vastleggen van de 'uit\ erste grenzen' noodzakelijk zijn diverse monsters te vervaardigen waaruit de bandbreedte wordt bepaald. 5.5.4 Samenstelling in verband met schoonbeton Het gehalte aan fijn materiaal in de betonspecie met een korrelgrootte kleiner dan of gelijk aan 0,250 mm moet ten minste 160 l/m 3 bedragen. Bij het samenstellen van het betonmengsel moet rekening worden gehouden met het effect van een hoger gehalte fijn materiaal op de verwerkbaarheid. Opmerking Een hoog aandeel fijn draagt bij aan een egale tint van het betonoppervl\ ak. Door het effect op de verwerkbaarheid is een hoog fijngehalte bij lage consistenties vaak lastig in verband met de uitvoering. De ondergrens is daarom gelegd op 160 l/m 3. Voor consistentieklassen F4 en F5 is een hoger gehalte fijn materiaal wel mogelijk en daarom aan te bevelen (bijvoorbeeld 170 of zelfs 180 l/m 3). Ten aanzien van het toeslagmateriaal geldt: ? Toeslagmateriaal mag bij oplevering en gedurende een periode van 2 jaar daarna, niet leiden tot roestvlekken in het betonoppervlak of het ontstaan van holten (pop-outs) in het oppervlak. ? De vlekkenindex, bepaald volgens bijlage H, mag ten hoogste 20 bedragen.\ ? Secundaire toeslagmaterialen zoals beton-, metselwerk- of menggranulaat mogen nie\ t worden toe- gepast. Opmerking Zand en riviergrind zal nooit geheel vrij zijn van ijzerhoudende of zwellende bestandd\ elen, al verschilt het aantal van deze bestanddelen wel per winplaats. Bij gebruik van zand\ en riviergrind is dus nooit SBRCURnet Aanbeveling 100:2013 23 geheel uit te sluiten dat roestvlekken ontstaan. De eis met betrekking tot roestvlekken en holten (pop-outs) is dan ook te beschouwen als een verplichting van de opdrac\ htnemer tot esthetisch herstel indien roestvlekken en holten ontstaan. Producenten van schoonbeton behoren kritisch te zijn op de winlocatie van het te gebruiken toeslagmateriaal. Het optreden van roestvlekken is tijdsgebonden. Daarom is er een termijn gekoppeld aan de eis van optreden van roestvlekken of holten. Opmerking Op dit moment levert het in Nederland beschikbare of aangeboden secundair toeslagmateriaal nog te veel problemen op bij toepassing in schoonbeton. In de toekomst is het gebruik \ van dergelijke toe- slagmaterialen niet uit te sluiten. Uiteraard staat het de opdrachtgever vrij om van de eis ten aanzien van het toepassen van secundair materiaal af te wijken en in de projectspecificatie anders te bepalen. Nadrukkelijk wordt daarbij vermeld dat toepassen kan conflicteren met eisen die zijn gesteld aan het uiterlijk van het betonoppervlak. Pigmenten moeten voldoen aan NEN-EN 12878. Opmerking Het kleurbehoud van een pigment is een belangrijk aandachtspunt. Het ver\ dient aanbeveling hierover informatie in te winnen bij de leverancier. 6 Uitvoering 6.1 Ontkistingsmiddel Vloeibare bekistingsmiddelen moeten gelijkmatig en in dunne lagen worden aangebracht op de beton- zijde van de bekisting. Opmerking Geadviseerd wordt bij liggend werk geen bekistingsolie toe te passen, onder meer om aft\ ekening van roestwater aan het oppervlak van het te storten beton zo veel mogelijk te voorkomen. 6.2 Bekisting 6.2.1 Algemeen De toe te passen bekisting moet voldoende sterk, stabiel en stijf zijn, \ zodat kan worden voldaan aan de eisen ten aanzien van maatafwijkingen. 6.2.2 Wijze van bekisten Bij tweezijdig schoon werk moet de meest belangrijke zichtzijde worden uitgevoerd als stelkist en de andere zijde als sluitkist. Bij met name buitenwanden in combinatie met damwa\ ndconstructies zal dit echter niet altijd mogelijk zijn. Welke zijde het meest belangrijk is moet worden vastgelegd in de projectspecificatie. Bij rechthoekige kolombekisting moet vooraf worden overeengekomen op welke hoek de sluitnaad wordt geplaatst. Bij ronde kolombekisting moet vooraf worden overeengekomen waar de sluitnaden zich moeten bevin- den. SBRCURnet Aanbeveling 100:2013 24 6.2.3 Centerpensparingen Indien geen aftekening van centerpensparingen is toegestaan, moeten de horizontale bekistingdrukken door schoren of afstempeling tegen de bekistingconstructie worden opgevangen. Centerpennen moeten zodanig zijn aangedraaid dat lekkage van betonspecie\ ter plaatse van de center- penverbinding niet kan optreden. Het goed aangedraaid zijn en blijven van centerpennen moet ook tij\ - dens het storten worden gecontroleerd. 6.2.4 Naden Bekistingselementen moeten goed tegen elkaar aansluiten om lekkage via d\ e naden te voorkomen. Ter plaatse van naden tussen bekistingsplaten moeten voorzieningen zijn aangebracht om lekkage van specie te voorkomen. 6.2.5 Afstandhouders Afstandhouders moeten tijdens het sluiten van de kist en/of tijdens het \ storten zijn gefixeerd om ver- plaatsing te voorkomen. Opmerking Verschuiven van afstandhouders bij het sluiten van de kist of het storten draagt bij aan het zichtbaar zijn van de afstandhouder of de locatie van de afstandhouder in het scho\ onbeton oppervlak. 6.2.6 Wapening Aftekening van wapening aan het betonoppervlak door roestsporen op de kist moet worden voorkomen. Wapening moet daartoe tegen regenbelasting worden beschermd zodra deze omgeven wordt door be- kisting of er moeten andere maatregelen worden genomen, zoals het reinigen van de bekisting voor het storten. De betondekking op de wapening moet zodanig zijn gekozen dat de wapening\ zich niet op het betonop- pervlak aftekent als gevolg van ontmenging van de betonspecie. Opmerking Om reinigen van de bekisting vóór het storten van beton eenvoudiger te maken is te overwegen geen bekistingsolie aan te brengen op de liggende bekisting. Opmerking In het algemeen zal een betondekking van ten minste 35 mm er voor zorgen dat geen aftekening ontstaat aan het betonoppervlak door ontmenging van de betonspecie. Deze\ betondekking staat los van dekkingseisen in bijvoorbeeld NEN-EN 1992-1-1 of NEN-EN 13369. 6.3 Storten Met het storten van beton mag niet eerder worden begonnen dan nadat de bekisting en wapening is vrijgegeven door de coördinator schoonbetonwerk of dat voldaan is aan de procedure voor het storten van beton zoals omschreven in het werkplan schoonbeton. 6.4 Ontkisten Ontkisten moet plaatsvinden op het tijdstip dat is genoemd in de projectspecificatie, dan wel het tijdstip dat wordt genoemd in het werkplan schoonbeton. SBRCURnet Aanbeveling 100:2013 25 Opmerking Het tijdstip van ontkisten kan van invloed zijn op het uiterlijk. Geadvi\ seerd wordt dan ook zo veel mo- gelijk uit te gaan van gelijke verhardingscondities en gelijke ontkistingstijdstippen. 6.5 Afwerking en bewerking Naden in beton moeten worden afgewerkt overeenkomstig de projectspecificatie schoonbeton. Afwerken en bewerken van het betonoppervlak mag: ? niet resulteren in gebreken die van invloed zijn op de duurzaamheid van het beton, zoals scheuren; ? niet leiden tot niet-bedoelde uiterlijke effecten, zoals bijvoorbeeld olievlekken. 6.6 Nabehandeling De duur van de nabehandeling moet ten minste voldaan aan nabehandelingsk\ lasse 3 volgens NEN-EN 13670. Toelichting Voor schoonbeton is nabehandelen met een nabehandelingsmiddel (curing co\ mpound) of het afdekken met folie niet wenselijk. Bij niet egaal aanbrengen van een nabehandelingsmiddel kan tint- of kleurver- schil ontstaan. Afdekken met folie kan leiden tot kalkvlekken. 6.7 Opslag en transport De wijze van opslag en transport mag er niet toe leiden dat niet meer wordt of kan worden voldaan aan de eisen die zijn gesteld aan het schoonbeton in de projectspecificatie. In het bijzonder is daarbij te denken aan vlekken en kalkstrepen. Toelichting Aandacht wordt gevraagd voor het beschermen van het betonoppervlak tegen regenbelasting om kalk- uitbloei te beperken. Een methode daarbij kan zijn het oppervlak te hydr\ ofoberen. Aandacht verdient verder de wijze waarop elementen worden vervoerd of tijdelijk opgeslagen. Bijvoorbeeld door geen (absorberend) opleg- of afsteunmaterialen op de zichtzijden toe te passen. 7 Keuring en controle 7.1 Beoordelingsmethoden algemeen 7.1.1 Vormen van beoordeling De volgende beoordelingsmethoden worden onderscheiden: ? beoordelen van het betonoppervlak door visueel waarnemen en het toetsen van d\ e waarneming aan de gestelde eisen, al dan niet met gebruik van referentievlakken, monsters of de CUR-grijsschaal- beton; ? beoordelen van het betonoppervlak door meten en toetsen van de meetresultaten aan de gestelde eisen; ? een combinatie van visueel waarnemen en meten, waarna het resultaat wordt getoetst aan de ge- stelde eisen. 7.1.2 Visueel waarnemen De beoordeling door visueel waarnemen moet bij voorkeur worden uitgevoerd bij diffuus licht (geen di- recte zonbestraling of strijklicht) op een winddroog oppervlak. Hierbij moet rekening worden gehouden met aspecten die de visuele waarneming beïnvloeden zoals: structuur- \ en textuurverschillen, de lichtin- val (geveloriëntatie) en aanwezigheid van (gekleurde) objecten in de omgeving. Als een beoordeling niet wordt uitgevoerd bij diffuus licht of een winddroog oppervlak en dit leidt tot afkeur, moet deze beoorde- SBRCURnet Aanbeveling 100:2013 26 ling worden herhaald bij diffuus licht en een winddroog oppervlak. De beoordeling onder deze omstan- digheden is dan bepalend. Opmerking De waarneming van tint wordt beïnvloed door het vochtgehalte van het betonoppervlak. Wanden die haaks op elkaar staan kunnen een afwijkende tint te zien geven terwijl z\ ij feitelijk toch gelijk van tint zijn. De beoordeling van het schoonbeton moet plaatsvinden bij of voorafgaand aan de o\ pneming ten be- hoeve van de oplevering, tenzij in de projectspecificatie een andere termijn is genoemd. In het geval de aannemer geprefabriceerde betonelementen betrekt van een derde, moeten deze par- tijen onderling afspraken maken over het moment van overdracht en keuring. Hetzelfde geldt bij ter plaatse gestort beton indien de aannemer de uitvoering ervan heeft opgedragen aan derden. De in deze CUR-Aanbeveling gegeven keuringscriteria hebben betrekking op het eindresultaat maar zijn ook te gebruiken voor het onderling afspreken van criteria voor de (tussentijdse) beoordeling tussen twee of meer betrokken partijen anders dan tussen opdrachtgever en opdrachtnemer van het schoonbet\ onwerk. Opmerking In verband met de bouwtijd van het gehele bouwwerk kan het wenselijk zij\ n om het schoonbeton of delen daarvan tussentijds op te nemen. Tijdens de verdere (af)bouw kan het namelijk beschadigd of vervuild raken. Als beoordelingsafstand moet worden aangehouden 5 meter tot het te beoordelen betonoppervlak. Daarbij moet bij voorkeur haaks op het betonoppervlak worden beoordeeld, tenzij een andere afstand is vermeld in de projectspecificatie. Indien het betreffende beoordelingsaspect daarbij niet is waar te ne- men, geldt voor de beoordelingsaspecten die alleen visueel worden beoordeeld, dat het betonoppervlak geacht wordt te voldoen. Indien het beoordelingsaspect wordt beoordeeld door visueel waarnemen en door opmeten, moet aan beide bijbehorende eisen worden voldaan. Is dit niet het geval dan geldt afkeur. Opmerking Afkeur houdt niet per definitie afkeur in van het gehele schoonbetonwerk. De gelegenheid moet wor- den geboden voor herstelmaatregelen. Voor de beoordelingsaspecten die worden beoordeeld door visueel waarnemen wordt voor de klasse B1 en B2 verwezen naar tabel 3. De omvang of planning van een schoonbetonwerk kan betekenen dat over een\ lange periode schoonbe- ton wordt vervaardigd. Daardoor kan sprake zijn van afwijkingen in de grijstint van het oppervlak d\ oor verandering van de grondstoffen gedurende deze periode. Tenzij in de projectspecificatie anders is bepaald, moet ook dan voldaan worden aan de bandbreedte in grijstint behorende bij de overeengeko- men klasse B1, B2 of B9. Opmerking Een eis stellen aan het gebruik van dezelfde partij grondstoffen voor het gehele schoonbetonwerk betekent dan dat de producent veel grondstoffen op voorraad moet nemen. Logistiek is dit niet altijd mogelijk. Daarom is dit niet verplicht gesteld. Bovendien, ook al zou het plaatsvinden\ , dan is een exact gelijke tint niet te garanderen over langere productieperioden vanwege mogelijk afwijkende tempera- turen, omstandigheden van verharden en opslagtijden. SBRCURnet Aanbeveling 100:2013 27 7.1.3 Visueel waarnemen met referentie De beoordeling moet plaatsvinden door visuele waarneming volgens 7.1.2, waarbij \ het gerealiseerde betonoppervlak wordt vergeleken met foto's, referentieprojecten of monsters. 7.1.4 Meten De maatafwijkingen in het vlak of uit het vlak van het te beoordelen betonoppervlak moeten worden gemeten met een schuifmaat, wig of meetklokje, tot op 0,25 mm nauwkeurig\ . De scheurwijdte moet tot op 0,05 mm nauwkeurig worden bepaald met een scheurenloep. Voor een indicatie van de scheurwijdte mag gebruik worden gemaakt van een scheurenkaartje. Bij beoordelingsaspecten waar eisen zijn gesteld in oppervlakken per oppervlak mo\ et het totaal aan oppervlakte van de onvolkomenheden worden opgemeten binnen een vakgrootte die behoort bij de eis. Voor de beoordelingsaspecten die worden beoordeeld door meten wordt voor de klasse B1 en B2 ver- wezen naar tabel 3. 7.1.5 Corrigerende maatregelen Wanneer eisen worden overschreden, moet de opdrachtnemer ten minste één maal in de gelegenheid worden gesteld corrigerende maatregelen uit te voeren. De voorgenomen maatregelen moeten ter be- oordeling worden voorgelegd aan de coördinator schoonbetonwerk. Alvorens een maatregel toe te passen op het gehele betonoppervlak of een deel daarvan moet een proef worden opgezet op een door opdrachtnemer en coördinator schoonbetonwerk aan te wijzen oppervlak. Uitvoering mag eerst plaatsvinden nadat de coördinator schoonbetonwerk goedkeuring heeft gegeven aan de opgezette proef. Na het nemen van corrigerende maatregelen moet opnieuw worden beoordeeld of aan de gestelde ei- sen wordt voldaan. Opmerking Voorbeelden van corrigerende maatregelen zijn omschreven in hoofdstuk 8 van deze CUR-Aanbeveling. 7.2 Keuringscriterium In 7.3 is voor beoordelingsaspecten de methode van beoordelen omschreven. Om vast te stellen of wordt voldaan aan de gestelde eis, wordt verwezen naar de eisen die voor B1 en B2 zijn vastgelegd in tabel 3 en voor B9 in de projectspecificatie moeten zijn opgenomen. 7.3 Beoordelingsaspecten, visueel 7.3.1 Variatie in grijstint (B1 en B2) Een verschil in grijstint van het betonoppervlak van niet gepigmenteerd beton moet worden bepaald door visueel waarnemen volgens 7.1.2. De waarnemingen moeten worden vergeleken met de CUR- grijsschaal-beton. Opmerking De grijstint van een betonoppervlak wordt onder meer beïnvloed door het vochtgehalte. Daardoor speelt ook de luchtvochtigheid op het moment van beoordelen een rol. Lichtinval beïnvloedt de waar- genomen tint. Loodrecht of schuin op elkaar geplaatste vlakken hebben daardoor per definitie een afwijkende tint. De CUR-grijsschaal-beton gaat uit van een bepaalde tint\ van het betonoppervlak. Tintverschil van reparaties en vullingen van centerpensparingen met het omringende betonop\ pervlak moet worden bepaald op een ouderdom van de reparatie of vulling van ten minste 28 dagen. SBRCURnet Aanbeveling 100:2013 28 Aantal bepalingen Per hoofdoriëntatie en bouwdeel, of ten minste op die vlakken waarover twijfel bestaat, moet op ten minste drie "donkere" en drie "lichte" plaatsen de grijstint worden bepaald. De bandbreedte tussen de donkere en lichte gedeelten moet worden bepaald op basis van de CUR-grijsschaal-beton. Het bovenstaande geldt uiteraard voor vlakken die eenzelfde tint moeten hebben volgens de projectspe- cificatie. Opmerking Hoofdoriëntaties zijn bijvoorbeeld, voorgevel, zijgevel, achtergevel, vloer, plafond, wand, oost, west, noord, zuid. 7.3.2 Kleurverschil (gepigmenteerd beton) Kleurverschil van gepigmenteerd beton moet voor vlakken die eenzelfde kleur moeten hebben worden beoordeeld door visueel waarnemen volgens 7.1.2. De waargenomen kleur moet worden vergeleken met de goedgekeurde monsters (zie 5.5.3). Indien geen monsters beschikbaar zijn maar gebruik wordt gemaakt van foto's of referentieprojecten moet de methode van beoordelen nader worden overeengekomen. Aantal bepalingen Per hoofdoriëntatie en bouwdeel, of ten minste op die vlakken waarover twijfel bestaat, moet op ten minste drie "donkere" en drie "lichte" plaatsen de kleur worden bepaald. De bandbreedte in kleur moet worden bepaald en getoetst op basis van de monsters (zie 5