CROW-CUR Aanbeveling 096:2019
Vezelversterkte kunststoffen in bouwkundige en civiel-technische draagconstructies

CROW-CUR  Aanbeveling 96:2019 Vezelversterkte kunststofen in bouwkundige  en civiel-technische draagconstructies CROW-CUR Aanbeveling 96:2019  Vezelversterkte kunststofen in bouwkundige en civiel-technische draagconstructies CROW-CUR Aanbeveling 96_cv.indd 1,3 29-11-19 15:23 Colofon CROW-CUR Aanbeveling 96:2019 Vezelversterkte kunststofen in bouwkundige en   civiel-technische draagconstructies uitgave CROW, Ede artikelnummer  AA96:2019 vormgeving Inpladi bv, Cuijk druk Scanlaser bv, Zaandam productie CROW bestellen Deze uitgave is via de webshop bij CROW te bestellen. Zie voor de actuele verkoopprijs www.crow.nl/shop Over CROW CROW bedenkt slimme en praktische oplossingen   voor vraagstukken over infrastructuur, openbare ruimte,  verkeer en vervoer in Nederland. Dat doen we samen   met externe professionals die kennis met elkaar delen   en toepasbaar maken voor de praktijk. CROW is een onafhankelijke kennisorganisatie zonder  winstoogmerk die investeert in kennis voor nu en in de  toekomst. Wij streven naar de beste oplossingen voor  vraagstukken van beleid tot en met beheer in infrastructuur,  openbare ruimte, verkeer en vervoer en werk en veiligheid.  Bovendien zijn wij experts op het gebied van aanbesteden  en contracteren. CROW-CUR Aanbeveling 96_cv.indd 4,6 29-11-19 15:23 CROW-CUR   Aanbeveling  96:2019 Vezelversterkte kunststofen in bouwkundige  en civiel-technische draagconstructies CUR Aanbeveling 96-2019_NL_bw.indd 1 22-11-19 11:58 CROW Postbus 37, 6710 BA  Ede Telefoon (0318) 69 53 00 E-mail klantenservice@crow.nl Website www.crow.nl November 2019 ISBN: 978 90 6628 672 6 CROW en degenen die aan deze publicatie hebben mee- gewerkt, hebben de hierin opgenomen gegevens zorg- vuldig verzameld naar de laatste stand van wetenschap  en techniek. Desondanks kunnen er onjuistheden in deze  publicatie voorkomen. Gebruikers aanvaarden het risico  daarvan.  CROW sluit, mede ten behoeve van degenen die aan  deze publicatie hebben meegewerkt, iedere aansprake- lijkheid uit voor schade die mocht voortvloeien uit het  gebruik van de gegevens. De inhoud van deze publicatie valt onder bescherming  van de auteurswet. De auteursrechten berusten bij CROW. CUR Aanbeveling 96-2019_NL_bw.indd 2 22-11-19 11:58 In 2003 verscheen CUR-Aanbeveling 96. Daarmee werd invulling gegeven aan de behoefte aan  technische grondslagen voor het ontwerp en berekenen van draagconstructies met vezelversterkte  kunststofen.  Opgedane ervaringen met deze CUR-Aanbeveling, gewijzigde normen, het tot stand komen van  Eurocodes, nieuwe harsen en nieuwe constructiedelen zoals sandwichpanelen zijn aanleiding voor  een herziening van deze CUR-Aanbeveling 96:2003 geweest. In 2017 is een volledig herziene  CUR-Aanbeveling 96 verschenen overeenkomstig het Eurocode:2012 format. Deze CROW-CUR  Aanbeveling is een geupdate versie van de 2017-editie Deze CROW-CUR Aanbeveling beschrijft in hoofdstuk 2 de grondslagen voor het ontwerp en de  berekening van vezelversterkte kunststofen (VVK). Daarbij wordt, in aansluiting op de Eurocodes,  ingegaan op diverse aspecten, zoals de fundamentele eisen, de betrouwbaarheid en de in rekening  te brengen belastingen. Verder wordt ingegaan op partiële factoren en conversiefactoren.   Met conversiefactoren worden op een eenvoudige wijze invloeden in rekening gebracht op de  materiaaleigenschappen van een vezelversterkte kunststof door bijvoorbeeld onzekerheid of   invloeden van buitenaf, zoals efecten van water(damp) en temperatuur. In hoofdstuk 3 zijn eisen opgenomen aan de materialen waaruit een vezelversterkte kunststof is  opgebouwd, te weten vezels, hars en eventuele vul- en hulpstofen. Ook zijn in dit hoofdstuk   eigenschappen beschreven voor de daarmee te vervaardigen lamellen, laminaten en doorsneden.  Hoofdstuk 4 beschrijft de maatregelen die kunnen worden genomen om de duurzaamheid te   borgen van een vezelversterkte kunststof.  Uitgangspunten voor de berekening van een vezelversterkte kunststof zijn opgenomen in   hoofdstuk 5. Rekenregels voor de sterkte en stabiliteit (uiterste grenstoestanden) zijn opgenomen   in hoofdstuk 6 en voor de vervormingen, trillingen en comfort (bruikbaarheidsgrenstoestanden) in  hoofdstuk 7. Verbindingen komen aan bod in hoofdstuk 8.  De detaillering, uitvoering, beheer en onderhoud krijgen aandacht in respectievelijk hoofdstuk 9   en 10.  Met het verschijnen van deze CROW-CUR Aanbeveling komt CUR-Aanbeveling 96:2017 te vervallen.  Woord vooraf CUR Aanbeveling 96-2019_NL_bw.indd 3 22-11-19 11:58 Op het moment van verschijnen van deze CUR-Aanbeveling was de   samenstelling van CROW-commissie 1850 'Herziening CROW-CUR   Aanbeveling 96 Vezelversterkte kunststofen' als volgt:   dr.ir. A. de Boer (voorzitter en reviewer), Rijkswaterstaat GPO (-2017)/  Technisch adviseur (2017+)   ing. J. de Boon (reviewer), Rijkswaterstaat GPO (2017+)   ir. B.A. Drogt (auteur), Biinc Composites Innovations Sustainability   dr.ir. E.L. Klamer (auteur), Royal HaskoningDHV   ir. J.A. ter Laak (reviewer), CompositesNL / Composite Technology Centre   dr.ir. R.P.L. Nijssen (auteur), WMC / Hogeschool InHolland    ir. J. Peeters (auteur), FiberCore Europe   ir. C.A. van der Steen (rapporteur), TechnoConsult   ing. W.D. Schutte (reviewer), Ingenieursbureau gemeente Rotterdam   mw. ir. E. Tromp (technisch coördinator, auteur), Royal HaskoningDHV   ing. H.C. van Uden (auteur), Solico   drs. E. Vega (projectmanager), SBRCURnet    drs. R. Verleg (auteur), Aliancys   ing. C.J.A. van IJselmuijden PMSE (auteur), Royal HaskoningDHV Verder hebben de volgende personen input geleverd voor deze   CROW-CUR Aanbeveling:   ing. M.A.R.H. Al-Saadi MSEng., COBc / Stadsontwikkeling,   Gemeente Rotterdam?   J. van der Burg,  Bijl pro?elen    ir. W. Claassen, Witteveen+Bos   ir. D.R.V. van Delft (auteur), WMC   ir. F. de Graaf (vice-voorzitter), Royal HaskoningDHV    ir. R. Grefhorst (auteur), FiberCore Europe   ir. P.I.F. Globevnik, Solico   ir. P.A. Hagenaars, Royal HaskoningDHV   ir. W. Verkade, Gemeente Den Haag   ir. R.J. Holthuijsen, NEN   ir. P.A. Joosse (auteur), Composite Technology Centre   P. Leegstra, PPG Fiber Glass   ir. J.M. Rodrigues Ramirez (auteur), DSM   ing. J. van der Ven, Heijmans   ir. H.M.G.M. Steenbergen, TNO   prof.dr.ir. R.D.J.M. Steenbergen, TNO   ir. F.W. Warnar, Movares   ing. R. Woudman, Teijin Aramid CUR Aanbeveling 96-2019_NL_bw.indd 4 22-11-19 11:58 Inhoud 1  Algemeen  11 1.1  Onderwerp en toepassingsgebied  11 1.2  Normatieve verwijzingen  12 1.3  Aannamen  14 1.4  Termen en de?nities  15 1.4.1  Algemene termen en de?nities  15 1.4.2  Termen en de?nities betrefende vezelversterkte kunststof  16 1.4.3  Afkortingen  20 1.5  Symbolen  21 1.6  Afspraken voor as-oriëntaties  24 2  Grondslagen van het ontwerp en de berekening  26 2.1  Eisen  26 2.1.1  Fundamentele eisen  26 2.1.2  Betrouwbaarheid  26 2.1.3  Ontwerplevensduur en duurzaamheid  26 2.1.3.1  Ontwerplevensduur   26 2.1.3.2  Duurzaamheid  26 2.1.4  Ontwerp, inspectie en onderhoud  28 2.2  Ontwerp en berekening op basis van grenstoestanden  28 2.3  Belastingen en externe invloeden  28 2.3.1  Algemeen   28 2.3.2  Belastingsefecten door montage of installatie  28 2.3.3  Zettingen  28 2.3.4  Thermische belastingsefecten   29 2.3.5  Water(damp) en chemicaliën   29 2.3.6   Brand  30 2.3.7  Quasi-blijvende belastingen en voorspanning   30 2.3.8  Impact en stootbelastingen  30 2.4  Toets door de methode van partiële factoren  31 2.4.1  Algemeen  31 2.4.2  Rekenwaarden van geometrische gegevens  31 2.4.3  Rekenwaarde van de weerstand  31 2.4.4  Rekenwaarden van materiaal- en producteigenschappen  32 2.4.4.1  Algemeen  32 2.4.4.2  Bepalen lamel- of laminaateigenschappen  32 2.4.4.3  Partiële factor materiaaleigenschappen   33 2.4.4.4  Partiële factor materiaaleigenschappen voor constructief schuim 34 2.4.4.5  Partiële factor materiaaleigenschappen voor lijmverbindingen  35 2.4.5  Conversiefactoren  35 2.4.5.1  Algemeen  35 2.4.5.2  Temperatuur  37 2.4.5.3  Water(damp)  37 2.4.5.4  Kruip  37 2.4.5.5  Vermoeiing  39 2.4.5.6   Lijmverbindingen  39 2.5  Door proeven ondersteund ontwerp  39 2.6  Eisen voor bevestigingsmiddelen  39 3 Materialen en materiaaleigenschappen  40 3.1  Algemeen  40 3.2  Vezels  40 CUR Aanbeveling 96-2019_NL_bw.indd 5 22-11-19 11:58 3.3  Hars  42 3.3.1  Algemeen  42 3.3.2  Thermoharde harsen  42 3.4  Additieven, vul- en hulpstofen  43 3.5  Kernmaterialen  43 3.6  Lameleigenschappen  44 3.6.1   Algemeen  44 3.6.2   Karakteristieke waarden lamelstijfheidseigenschappen  45 3.6.2.1   UD-lamellen   45 3.6.2.2  Bidirectionele lamellen  47 3.6.2.3   Matlamel  48 3.6.3   Karakteristieke waarden lamelsterkte-eigenschappen  49 3.6.4   Lineaire uitzettingscoëfciënt lamellen  50 3.6.5   Thermische geleidingscoëfciënt lamellen  52 3.7  Laminaateigenschappen  53 3.7.1  Algemeen  53 3.7. 2  Stijfheid  53 3.7. 3  Sterkte  53 3.7.3.1  Algemeen  53 3.7.3.2  Vereenvoudigd rekcriterium  54 3.7.3.3  Interlaminaire afschuifsterkte van laminaten (ILSS)  55 3.7.3.4  Interlaminaire treksterkte van laminaten (ILTS)  55 3.7.4  Thermische uitzetting voor laminaten  56 3.7.5  Thermische geleiding voor laminaten  56 4 Duurzaamheid  57 4.1  Algemeen  57 4.2  Maatregelen bij speci?eke milieuomstandigheden  57 4.2.1  UV-straling  57 4.2.2  Thermische materiaalefecten  58 4.2.3  Water(damp) en chemicaliën  58 4.2.4  Statische oplading  59 4.2.5  Brand  59 4.3  Onderhoud  60 5 Uitgangspunten constructieve berekening  61 5.1  Constructief model voor de berekening  61 5.1.1  Constructief model en fundamentele aannamen  61 5.1.2  Modelleren van verbindingen in het constructieve model  62 5.1.3  Interactie tussen ondergrond en constructie  62 5.1.4  Belastingsgevallen en -combinaties  62 5.2  Schematiseren van de constructie  62 5.2.1  Algemeen  62 5.2.1.1  Meewerkende breedte  62 5.2.1.2  Lokaal plooien  62 5.2.2  Liggers en kolommen  62 5.2.3  Platen en schalen  63 5.2.4  Sandwich elementen  63 5.3  Algemene berekening  63 5.4  Imperfecties  64 5.4.1  Grondslagen  64 5.4.2  Globale imperfectie  64 CUR Aanbeveling 96-2019_NL_bw.indd 6 22-11-19 11:58 5.4.3  Lokale imperfecties  67 5.5  Berekeningsmethoden  68 5.5.1  Analytische berekening  68 5.5.2   Eindige elementen berekening  68 6  Uiterste grenstoestanden (UGT)  70 6.1  Algemeen  70 6.1.1  Belastingen en belastingcombinaties  70 6.1.2  Toetsen  70 6.2  Toetsen op lamel-, laminaat- of doorsnedeniveau  72 6.2.1  Toets op lamelniveau  72 6.2.2  Toets op laminaatniveau  73 6.2.3  Toets op doorsnedeniveau  74 6.3  Weerstand van staven  74 6.3.1  Algemeen  74 6.3.2  Kenmerken van de doorsnede  75 6.3.3  Axiale trek  76 6.3.4  Axiale druk  77 6.3.5  Buigend moment  78 6.3.6   Dwarskracht (afschuiving)  79 6.3.7  Wringing (torsie)  80 6.3.8  Gecombineerde belastingen  81 6.4  Weerstand van platen en schalen  82 6.4.1  Algemeen  82 6.4.2  Axiale spanningen in het vlak van de plaat  82 6.4.3  Schuifspanningen in het vlak van de plaat  83 6.4.4   Interlaminaire schuifspanningen (ILSS)  84 6.4.5  Interlaminaire trek- en drukspanningen (ILTS)  85 6.4.6   Meerassige spanningstoestanden  85 6.4.7  Toets sandwich elementen  85 6.5  Toetsen van de stabiliteit  86 6.5.1  Stabiliteit van staven, belasting op druk  86 6.5.1.1  Algemeen  86 6.5.1.2  Knikstabiliteit  86 6.5.1.3  Knikkrommen  87 6.5.1.4  Slankheden voor buigingsknik  88 6.5.1.5  Slankheden voor torsiestabiliteit en torsieknikstabiliteit door normaal- kracht 88 6.5.2  Stabiliteit van staven, belasting op buiging  89 6.5.2.1  Kipweerstand  89 6.5.2.2  Kipkrommen  89 6.5.2.3  Kritieke elastische kipmoment  90 6.5.3  Stabiliteit van staven, belasting op buiging en druk  90 6.5.4  Stabiliteit van platen en schalen  91 6.5.4.1  Algemeen  91 6.5.4.2  Plooigedrag van platen, belasting op druk  92 6.5.4.3  Plooikrommen voor platen van GVK pultrusiepro?elen  94 6.5.4.4  Stabiliteit platen en schalen, belast op afschuiving  95 6.5.4.5  Stabiliteit van platen en schalen, belasting op zuivere buiging  96 6.5.4.6   Stabiliteit van platen en schalen, gecombineerde belastingen  97 6.5.5  Toets stabiliteit sandwich elementen  97 CUR Aanbeveling 96-2019_NL_bw.indd 7 22-11-19 11:58 6.6  Vermoeiing  98 6.6.1  Algemeen  98 6.6.2  Toets vermoeiingslevensduur  101 6.7  Kruipbreuk  102 6.8  Vandalisme  103 6.9  Brand  103 7   Bruikbaarheidsgrenstoestanden (BGT)  104 7.1  Algemeen  104 7. 2  Toetsen van de vervorming  105 7. 2.1  Algemeen  105 7.2.2   Vervorming van lijnvormige constructie-elementen  105 7. 2. 3   Vervorming van dunne plaatvormige constructie-elementen  106 7. 3  Toetsen van trillingen en comfort  107 7. 3.1  Trillingen  107 7. 3. 2   Eigenfrequentie van lijnvormige constructie-elementen  108 7.3.3  Eigenfrequentie van een rechthoekige plaat  108 7. 3.4  Comfort  108 7.4  Schade  110 8   Verbindingen  111 8.1  Algemeen  111 8.2  Lijmverbindingen  112 8.2.1  Algemeen  112 8.2.2  Materialen  112 8.2.3  Detaillering  113 8.2.4  Analyse  114 8.3  Boutverbindingen  115 8.3.1  Algemeen  115 8.3.2  Materialen   117 8.3.3  Detaillering  117 8.3.4  Analyse  119 8.3.5  Positionering van gaten voor bouten   120 8.3.6  In het vlak belaste boutverbindingen  123 8.3.6.1  Belastingverdeling boutverbinding met twee of meer bouten 1 23 8.3.6.2  Weerstand van de verbinding in het vlak  124 8.3.6.3  Weerstand laminaat bij een boutbelasting in het vlak van het laminaat 1 25 8.3.6.4   Stuik (vlaktedrukbreuk)  128 8.3.6.5  Netto sectiebreuk van een enkele boutrij  128 8.3.6.6   Netto sectiebreuk van een verbinding met meer boutrijen  129 8.3.6.7  Uitschuifbreuk  131 8.3.6.8  Splijtbreuk  131 8.3.6.9  Knik van de gatrand  132 8.3.7  Uit het vlak belaste boutverbindingen, belasting op trek  132 8.3.7.1  Algemeen  132 8.3.7.2  Uittrekweerstand van het laminaat  132 8.3.7.3   Analytische berekening uittrekweerstand laminaat  133 8.3.8  Combinatie van in het vlak en op trek belaste boutverbindingen  134 8.3.9  Vermoeiing  134 8.4  Combinaties van bout- en lijmverbindingen  134 CUR Aanbeveling 96-2019_NL_bw.indd 8 22-11-19 11:58 9   Detaillering  135 9.1  Algemeen  135 9.2  Details  135 10 Realisatie, beheer en onderhoud  138 10.1  Algemeen  138 10.2  Kwaliteitsplan  138 10.3  Productie van VVK  139 10.3.1  Materialen  139 10.3.2  Productieproces  139 10.3.3  Geometrische toleranties en imperfecties   140 10.3.4  Verbindingen  142 10.4  Hanteren, transport en opslag van VVK-delen  143 10.5  Installatie van VVK-delen  143 10.6   Beheer en onderhoud  143 10.6.1  Aanpassingen   143 10.6.2   Beheer- en onderhoudsplan  143 10.6.3  Onderhoud  144 10.6.4  Inspectie  145 10.6.5  Reparaties   146 Bijlagen:  A Literatuur  147 B   Testen  149 B.1  Algemeen  149 B.2  Veri?catietesten  150 B.3  Materiaaltesten  150 B.4  Constructietesten  152 B.5  Bepalen van de steekproefgrootte 153 B.6  Bepalen van de karakteristieke waarde uit de steekproef 153 B.7   Rechtstreekse bepaling rekenwaarde bij toetsen uiterste grenstoestanden 154 B.8  Testen voor het bepalen van vermoeiingseigenschappen 154 B.8.1   Bepalen van een vermoeiingssterktekromme  154 B.8.2  A?eiden van een constant levensduur diagram  156 B.8.3  Testbelasting bij langeduur vermoeiingsproeven op componenten en  constructies 158 B.9  Rapportage van testen 158 B.10  Proefstuk, kleminrichting en instrumentatie 158 C   Klassieke laminatentheorie en D-matrix  160 C.1  Structuur van de klassieke laminatentheorie (KLT) 160 C.2  Geldigheidsgebied  161 C.3  Rekenen met de Klassieke Laminaten Theorie (KLT) 163 C.3.1  Formules en a?eiding in de Klassieke Laminaten Theorie  163 C.3.2  Spanning ? rek relaties voor willekeurige oriëntatiehoek van een lamel 1 64 C.3.3  Spanning- en rekvariatie in een laminaat  167 C.3.4  Stijfheidsmatrix voor een laminaat  169 C.3.5  Vereenvoudiging van de stijfheidsmatrix 171 C.3.6   Vereenvoudigde D-matrix  172 CUR Aanbeveling 96-2019_NL_bw.indd 9 22-11-19 11:58 D   Milieu-impact  174 D.1  Algemeen  174 D.2  Productiefase  175 D.2.1  Algemeen  175 D.2.2  Speci?ek VVK  175 D.3  Gebruiksfase  176 D.3.1  Algemeen  176 D.3.2  Speci?ek VVK  176 D.4  Einde-gebruiksfase  176 D.4.1  Algemeen  176 D.4.2  Speci?ek VVK  177 D.5  Life Cycle Assessment 178 D.5.1  Algemeen  178 D.5.2  Speci?ek VVK  178 E  Formules voor de lokale knikspanning van pro?elen  179 E.1  Pro?el belast op druk 179 E.2  Pro?el belast op buiging 180 E.3  Pro?el belast op afschuiving 181 F   Interactiefactoren voor toets stabiliteit  182 G   Verbindingen  184 G.1  Detaillering van lijmverbindingen 184 G.2  Analyse van lijmverbindingen 186 H    Acceptatieniveaus imperfecties en defecten bij oplevering  188 H.1  Algemeen  188 H.2  Visuele gebreken: beschrijvingen en acceptatie niveaus 188 H.3  Maattoleranties voor pro?elen en laminaten 191 J    Speci?eke aandachtspunten vezelversterkte kunststofen  192 CUR Aanbeveling 96-2019_NL_bw.indd 10 22-11-19 11:58 Hoofdstuk 1 ? Algemeen 11 1.1   Onderwerp en toepassingsgebied Deze CROW-CUR Aanbeveling geeft richtlijnen voor het constructief ontwerpen en rekenregels  voor het dimensioneren van vezelversterkte kunststofen (VVK) in bouwkundige en civiel-technische  draagconstructies.  Deze CROW-CUR Aanbeveling is van toepassing op thermoharde vezelversterkte kunststofen met  een vezelvolume percentage (V f) van ten minste 15%.  Opmerking In deze CROW-CUR Aanbeveling zijn rekenregels opgenomen waarbij gebruik gemaakt  wordt van partiële factoren, karakteristieke waarden, materiaal- en conversiefactoren.  Deze zijn in deze CUR-Aanbeveling veelal uitsluitend vastgelegd voor vezelversterkte  kunststofen met een vezelversterkingen van glasvezels en koolstofvezels met een ther- moharde matrix van onverzadigd polyester-, vinylester- of epoxyhars.  Materiaal- en conversiefactoren worden onder meer gebruikt om verschillen in eigen- schappen tussen de materialen te duiden, bijvoorbeeld ten aanzien van kruip of chemische  bestandheid.  Voor andere typen vezelversterking en harsen, waaronder aramidevezels, zijn nog geen  factoren opgenomen. Deze CROW-CUR Aanbeveling is van toepassing op constructies van vezelversterkte kunststof waar  microscheurtjes in het laminaat zijn toegestaan.  Opmerking In bepaalde gevallen kunnen microscheurtjes ongewenst zijn, bijvoorbeeld bij chemische  opslagvaten. Aanbevolen wordt voor die situaties gebruik te maken van normen of   richtlijnen die hierop zijn ingesteld, zoals bijvoorbeeld de normserie voor drukvaten  NEN-EN 13121. Deze norm is niet van toepassing op wapeningsstaven en kabels van vezelversterkte kunststof of   uitwendige versterkingen van bestaande constructies met vezelversterkte kunststof. VVK is een gelaagd opgebouwd orthotroop materiaal. De vezels leveren de grootste bijdrage aan de  sterkte en de stijfheid van het VVK. In richtingen zonder vezelversterking heeft VVK veel geringere  eigenschappen en geringere bestandheid tegen o.a. vermoeiing; dit kan zowel in het vlak zijn als  over de dikte van het laminaat.  Bij de toetsing van VVK-constructies moet daarom niet alleen de hoogst belaste richting zijn  beschouwd maar alle richtingen en met name richtingen zonder vezelversterking.  Door het gelaagde karakter van het materiaal moet in het ontwerp van VVK naast het toetsen van  spanningen en vervormingen in het vlak ook worden getoetst op bezwijkvormen tussen lagen, zoals  interlaminaire afschuiving, bezwijken door pelspanningen en delaminaties.  Omdat VVK niet plastisch vervormt mag geen rekening worden gehouden met herverdeling van  spanningen door plasticiteit. VVK-eigenschappen zijn afhankelijk van de omgevingscondities en zijn tijdsafhankelijk. In het ont- werp, de materiaalkeuze, vezelrichtingen en oppervlaktebescherming moet hiermee rekening  gehouden worden.   Opmerking Aandachtspunten met betrekking tot het ontwerp met VVK in bouwkundige en civiele  technische draagconstructies staan beschreven in bijlage J. 1  Algemeen CUR Aanbeveling 96-2019_NL_bw.indd 11 22-11-19 11:58 12 CROW-CUR  Aanbeveling 96:2019 1.2  Normatieve verwijzingen Nederlandse normen zijn een uitgave van de Stichting Nederlands Normalisatie-instituut,   Vlinderweg 6, Postbus 5059, 2600 GB Delft. Bestellingen bij NEN, verkoop- en informatielijn,   tel. 015-2690391. NEN 9997-1:2016   Geotechnisch ontwerp van constructies - Deel 1: Algemene regels NEN-EN 1990:2011   +A1+A1/C2:2011 Eurocode ? Grondslagen van het constructief   ontwerp  (inclusief NB:2011) NEN-EN 1991-1-1:2011   +C1:2011 Eurocode 1: Belastingen op constructies ? Deel 1-1:   Algemene belastingen ? volumieke gewichten, eigen gewicht en  opgelegde belastingen voor gebouwen (inclusief NB:2011) NEN-EN 1991-1-5:2011   +C1:2011 Eurocode 1: Belastingen op constructies ? Deel 1-5:   Algemene belastingen ? Thermische belasting (inclusief NB:2011) NEN-EN 1991-1-6:2005  +C3:2013 Eurocode 1: Belastingen op constructies ? Deel 1-6:   Algemene belastingen ? Belastingen tijdens de uitvoering (inclusief  NB:2013)   NEN-EN 1991-2:2015   +C1:2015 Eurocode 1: Belastingen op constructies ? Deel 2: Verkeers- belastingen op bruggen (inclusief NB:2011) NEN-EN 1993-1-1:2016   +C2+A1:2016 Eurocode 3: Ontwerp en berekening van staalconstruc- ties ? Deel 1-1: Algemene regels en regels voor gebouwen (inclusief  NB:2016 ) NEN-EN 1993-1-4:2006  +A1:2015 Eurocode 3: Ontwerp en berekening van staalconstructies  ? Deel 1-4: Aanvullende regels voor roestvaste staalsoorten (inclusief  NB:2012) NEN-EN 1993-1-8:2011  +C2:2011/C11:2016 Eurocode 3: Ontwerp en berekening van staal- constructies ? Deel 1-8: Ontwerp en berekening van verbindingen  (inclusief NB:2011) NEN-EN 1997-1:2016   +C1+A1: 2016/NB+C1:2018 Eurocode  7. Geotechnisch ontwerp ?  Deel 1¯: Algemene regels (inclusief NB:2018) NEN-EN 13121-1:2003    Bovengrondse tanks en vaten van met glasvezel versterkte kunststof- fen (GVK) ? Deel 1: Ruwe materialen ? Speci?eke voorwaarden en  gebruiksvoorwaarden NEN-EN 13121-2:2003    Bovengrondse tanks en vaten van met glasvezel versterkte kunststof- fen (GVK) ? Deel 2: Samengestelde materialen ? chemische weer- stand NEN-EN 13121-3:2008   +A1:2010/C1:2011 (en) Met glasvezel versterkte kunststof bovengronds  tanks en vaten ? Deel 3: Ontwerp en vakmanschap NEN-EN 13121-4:2005   +C1:2007 (en) Bovengrondse tanks en vaten van met glasvezel ver- sterkte kunststofen (GVK) ? Deel 4: Levering, installatie en onderhoud NEN-EN 13706-1:2002   Met kunststof versterkte composieten ? Speci?catie voor getrokken  pro?elen ? Deel 1: Aanduiding NEN-EN 13706-2:2002   Versterkte kunststofcomposieten ? Speci?caties voor getrokken   pro?elen ? Deel 2: Beproevingsmethoden en algemene eisen NEN-EN 13706-3:2002   Met kunststof versterkte composieten ? Speci?caties voor getrokken  pro?elen ? Deel 3: Speciale eisen NEN-EN 16245-1:2013   Vezelversterkte kunststofcomposieten - Verklaring van de grondstof- kenmerken - Deel 1: Algemene eisen NEN-EN 16245-2:2013   Vezelversterkte kunststofcomposieten - Verklaring van de grondstof- kenmerken - Deel 2: Speci?eke eisen voor hars, vulcanisering, toevoe- gingen en versterkers NEN-EN 16245-3:2013   Vezelversterkte kunststofcomposieten - Verklaring van de grondstof- kenmerken - Deel 3: Speci?eke eisen voor vezels CUR Aanbeveling 96-2019_NL_bw.indd 12 22-11-19 11:58 Hoofdstuk 1 ? Algemeen   13 NEN-EN 16245-4:2013   Vezelversterkte kunststofcomposieten - Verklaring van de grondstof- kenmerken - Deel 4: Speci?eke eisen voor weefsels NEN-EN 16245-5:2013   Vezelversterkte kunststofcomposieten - Verklaring van de grondstof- kenmerken - Deel 5: Speci?eke eisen voor kernmaterialen NEN-EN-ISO 527-4:1997   Kunststofen - Bepaling van de trekeigenschappen. Deel 4: Beproe- vings-omstandigheden voor isotrope en orthotrope met vezel ver- sterkte kunststofcomposieten NEN-EN-ISO 527-5:2009   Kunststofen - Bepaling van de trekeigenschappen. Deel 5: Beproe- vings-omstandigheden voor in één richting met vezelversterkte  kunststof composieten  NEN-EN-ISO 1172:1998   Met glasvezels versterkte kunststofen - Prepregs, gietverbindingen en  laminaat -  Bepaling van het gehalte aan glasvezels en minerale vuller  -  Methoden met verassing NEN-EN-ISO 1183-1:2012   Kunststofen - Methoden voor het bepalen van de dichtheid van  niet-geschuimde kunststofen - Deel 1: Dompelmethode, vloeistof  pyknometermethode en titratiemethode NEN-EN-ISO 1675:1998  Kunststofen - Vloeibare harsen - Bepaling van de dichtheid met de  pyknometermethode NEN-EN-ISO 2078:1995  Glasvezels ? Garens ? Aanduiding NEN-EN-ISO 2535:2002  Kunststofen - Onverzadigde polyesterharsen - Bepaling van de  gelerings tijd bij omgevingstemperatuur NEN-EN-ISO 3521:1999  Kunststofen ? Onverzadigde polyester- en epoxyharsen ? Bepaling  van de totale volumekrimp NEN-EN-ISO 14040:2006  Milieumanagement, levenscyclusanalyse ? Principes en raamwerk NEN-EN ISO 14044:2006   Milieumanagement, levenscyclusanalyse ? Eisen en richtlijnen NEN-EN-ISO 14125:1998   Met vezel versterkte kunststofcomposieten - Bepaling van de buig- eigenschappen NEN-EN-ISO 14126:1999  +C1:2001 Met vezel versterkte kunststofen - Bepaling van de druk- eigenschappen evenwijdig aan de vezelrichting NEN-EN-ISO 14129:1997   Met vezel versterkte kunststofcomposieten - Bepaling van de trek-rek- verhouding in het afschuifvlak, inclusief de afschuifmodulus en de  afschuifsterkte in het vlak, met de +/- 45° -trekproef NEN-EN-ISO 14130:1997   + C1:2003 Met vezel versterkte kunststofcomposieten - Bepaling van  de schijnbare interlaminaire afschuifsterkte met de korte-armmethode NEN-ISO 1922:2001   Harde schuimkunststofen - Bepaling van de afschuifsterkte NEN-ISO 1926:2009   Vaste schuimkunststofen - Bepaling van de trekeigenschappen NEN-ISO 2896:2001   Harde schuimkunststofen - Bepaling van de waterabsorptie NEN-ISO 4892:2013/2016  Kunststofen - Methoden om monsters aan laboratoriumlichtbronnen  bloot te stellen (4 delen) NEN-ISO 6721-11:2012   Kunststofen ? Bepaling van de dynamische mechanische eigen- schappen ? Deel 11: Glas transitie temperatuur NEN-ISO 13003:2004   Met glasvezel versterkte kunststofen - Bepaling van vermoeiings- eigenschappen onder cyclische belastingsomstandigheden NEN-ISO 14127:2008   Met koolstofvezel versterkte composieten - Bepaling van het gehalte  aan harsen, vezels en holle ruimtes NEN-ISO 15024:2002   Met glasvezel versterkte kunststofcomposieten - Bepaling van   I-modus voor interlaminaire breuktaaiheid, G IC, voor unidirectionaal  versterkte materialen ISO 4587:2003   Lijmen ? Bepaling van de trekschuifsterkte van lijmverbindingen met  hoge sterkte. CUR Aanbeveling 96-2019_NL_bw.indd 13 22-11-19 11:58 14 CROW-CUR  Aanbeveling 96:2019 ASTM C273 / C273M:2016   Standard Test Method for Shear Properties of Sandwich Core Materials ASTM C297:2016   Flatwise Tensile Strength of Sandwich Constructions ASTM C364:2006   Standard Test Method for Edgewise Compressive Strength of Sand- wich Constructions ASTM C394 / C394M:2016  Standard Test Method for Shear Fatigue of Sandwich Core Materials ASTM D2344 / D2344M:2016  Standard Test Method for Short-Beam Strength of Polymer Matrix  Composite Materials and their Laminates  ASTM D2584:2011   Standard Test Method for Ignition Loss of Cured Reinforced Resins ASTM D3039:2014   Standard Test Method for Tensile Properties of Polymer Matrix   Composite Materials ASTM D3163-01:2014   Standard Test Method for Determining Strength of Adhesively Bonded  Rigid Plastic Lap-Shear Joints in Shear by Tension Loading ASTM D3410 / D3410M:2016  Standard Test Method for Compressive Properties of Polymer Matrix  Composite Materials with Unsupported Gage Section by Shear   Loading ASTM D3479 / D3479M:2012  Standard Test Method for Tension-Tension Fatigue of Polymer Matrix  Composite Materials ASTM D3528:2016   Standard Test Method for Strength Properties of Double Lap Shear  Adhesive Joints by Tension Loading ASTM D4329:2013   Standard Practice for Fluorescent Ultraviolet (UV) Lamp Apparatus  Exposure of Plastics ASTM D4587: 2011   Standard Practice of Fluorescent UV-Condensation Exposures of Paint  and Related Coatings ASTM D5229 / D5229M:2014  Standard Test Method for Moisture Absorption Properties and   Equilibrium Conditioning of Polymer Matrix Composite Materials ASTM D5379 / D5379M:2012  Standard Test Method for Shear Properties of Composite Materials by  the V-Notched Beam Method ASTM D5528:2013   Standard Test Method for Mode I Interlaminar Fracture Toughness of  Unidirectional Fiber-Reinforced Polymer Matrix Composites ASTM D6415 / D6415M:2013     Standard Test Method for Measuring the Curved Beam Strength of a  Fiber-Reinforced Polymer-Matrix Composite ASTM D6641 / D6641M:2016  Standard Test Method for Compressive Properties of Polymer Matrix  Composite Materials Using a Combined Loading Compression (CLC)  Test Fixture ASTM D7078 / D7078M:2012  Standard Test Method for Shear Properties of Composite Materials by  V-Notched Rail Shear Method ASTM D7291 / D7291M:2015  Standard Test Method for Through-Thickness "Flatwise" Tensile  Strength and Elastic Modulus of a Fiber-Reinforced Polymer Matrix  Composite Material ASTM E739:2015   Standard Practice for Statistical Analysis of Linear or Linearized   Stress-Life (S-N) and Strain-Life ( ?-N) Fatigue Data 1.3  Aannamen De ontwerpen en berekeningen gebaseerd op deze CROW-CUR Aanbeveling worden geacht te vol- doen aan de constructieve eisen in het Bouwbesluit onder de voorwaarde dat:   de keuze van het constructieve systeem, het ontwerp en de berekening van de constructie zijn  gemaakt door ter zake kundig personeel;    de uitvoering is gedaan door personeel met de juiste vakbekwaamheid en ervaring;    voorzien is in degelijk toezicht en kwaliteitscontrole tijdens het verrichten van het werk, zoals   bijvoorbeeld bij het ontwerp- of ingenieursbureau, bij de productie van de materialen, bij het  samenstellen van de materialen zowel in de fabriek als op de bouwplaats;  CUR Aanbeveling 96-2019_NL_bw.indd 14 22-11-19 11:58 Hoofdstuk 1 ? Algemeen   15   er gebruik wordt gemaakt van materialen die voldoen aan Europese product- en/of uitvoering- snormen voor dat materiaal en er aanvullend wordt voldaan aan eventuele additionele eisen in  deze CROW-CUR Aanbeveling;   als er geen Europese product- of uitvoeringsnorm beschikbaar is, het materiaal en de uitvoering  voldoen aan de eisen in deze CROW-CUR Aanbeveling;   de ontwerper, producent en aannemer moeten door kwaliteitborgende maatregelen voorzien in  de vereiste betrouwbaarheid van de materialen en de constructieve eigenschappen. De materiaal-  en constructie-eigenschappen en de geometrische toleranties moeten ten minste voldoen aan de  waarden die in het ontwerp zijn aangehouden (zie 2.4.2);   de constructie degelijk wordt onderhouden, conform onderhoudsvoorschriften. Vastgelegd moet  worden wie verantwoordelijk is voor het onderhoud;   de constructie wordt gebruikt in overeenstemming met de ontwerp- en berekeningsaannamen.  1.4  Termen en de?nities 1.4.1  Algemene termen en de?nities Anisotroop   niet isotroop; een situatie waarbij de materiaaleigenschappen richtingsafhankelijk zijn.   Opmerking Een bijzondere vorm van anisotropie is orthotropie, zie de?nitie orthotropie. Belastingfactor   factor die onzekerheden in de representatieve waarde van belastingen in rekening brengt. Bruikbaarheidsgrenstoestanden   toestanden die overeenstemmen met voorwaarden waarboven aan de voorgeschreven bruik- baarheidseisen aan een constructie of constructief element niet langer wordt voldaan. Duurzaam   het gedurende de ontwerplevensduur steeds voldoen aan alle eisen van betrouwbaarheid. Grenstoestanden   toestand waarbij het efect van de belasting(en) en de respons van een constructie de gestelde eis  juist niet overschrijdt. Isotroop   gelijke materiaaleigenschappen in alle richtingen. Karakteristieke waarde:   waarde met een 5% over- of onderschrijdingskans bij een bepaald betrouwbaarheidsniveau. Kniklengte   overeenkomstige lengte van een element met scharnierende uiteinden dat dezelfde knikweer- stand heeft als het beschouwde element. Kolom   lijnvormig element, hoofdzakelijk belast op normaalkracht, waarvan de langste zijde van de door- snede niet groter is dan viermaal de kortste zijde en waarvan de hoogte ten minste gelijk is aan  driemaal de langste zijde van de doorsnede. Kruip     de toename van de tijdsafhankelijke deformatie als gevolg van een constante of variabele belasting.  Ligger   een lijnvormig element, hoofdzakelijk belast op buiging, waarvan de overspanning niet kleiner is  dan driemaal de totale hoogte van de doorsnede.  Materiaalfactor   factor die de mogelijkheid in rekening brengt van een ongunstige afwijking van een materiaal- of  producteigenschap ten opzichte van zijn karakteristieke waarde. CUR Aanbeveling 96-2019_NL_bw.indd 15 22-11-19 11:58 16 CROW-CUR  Aanbeveling 96:2019 Ontwerplevensduur   veronderstelde periode waarin een constructie of een deel ervan te gebruiken is voor het doel zoals  is beoogd, met inbegrip van het voorziene onderhoud maar zonder dat ingrijpend herstel nodig is.  Plaat   element waarvan de kleinste waarde van de lengte of de breedte niet kleiner is dan vijfmaal de  totale plaatdikte en die belast wordt door belastingen loodrecht op het vlak.  Rekenwaarde   waarde verkregen door de karakteristieke waarde te vermenigvuldigen met een conversiefactor  d c en te delen door de partiële factor a M of, in bijzondere gevallen, door rechtstreekse bepaling   conform NEN-EN 1990. Richtwaarde   een typische waarde van een bepaalde eigenschap voor een bepaald materiaal of materiaalgroep  die kan worden gebruikt als referentie of inschatting van de haalbaarheid van een ontwerp.  Schaal   element waarvan de kleinste waarde van de lengte of de breedte niet kleiner is dan vijfmaal de  totale plaatdikte, die belast wordt door belastingen in- en loodrecht op het vlak. "Shear lag" efect   niet-gelijkmatige spanningsverdeling in brede ?enzen door dwarskrachtvervorming. Staaf   een constructie-element waarvan de lengte vele malen groter is dan de breedte en de hoogte in  doorsnede.  Opmerking In dit document wordt onder andere onder staven verstaan: balken, liggers en kolommen.  Uiterste grenstoestanden   toestanden samengaand met instortingen of met andere soortgelijke vormen van constructief  bezwijken.  Vermoeiing   cyclisch belasten van een constructie, waarbij de constructie bezwijkt bij een belasting die lager is  dan de statische bezwijklast. 1.4.2  Termen en de?nities betrefende vezelversterkte kunststof Opmerking In deze paragraaf staan termen die veel worden gebruikt bij vezelversterkte kunststof (VVK).  Daarbij komen ook Engelstalige termen voor. Omdat deze in het spraakgebruik bekend   zijn en een eventuele Nederlandse equivalent niet of nauwelijks, dan wel niet direct voor- handen is, is gekozen deze Engelse termen ook in deze CROW-CUR Aanbeveling aan te  houden. 0°-, 90°-, +45°-, -45°-richting  op lamel niveau is het de hoek met de 1-richting van het lamel;   op laminaat niveau is het de hoek met de x-richting van het laminaat, zie 1.6. Aramide   synthetische vezel op basis van het aramide polymeer PolyParaphenyleen TereftaalAmide (PPTA). Basaltvezel   vezel gemaakt van basalt, een vulkanisch stollingsgesteente. Butt splice   kopse aansluiting zonder overlap bij het einde van een lamel. Constructief schuim   schuim in een VVK-constructie dat gedurende de levensduur van de constructie zijn mechanische  CUR Aanbeveling 96-2019_NL_bw.indd 16 22-11-19 11:58 Hoofdstuk 1 ? Algemeen   17 eigenschappen behoudt, rekening houdend met veroudering, vermoeiing en belastingen. Continue vezelmat   vezelmat van continue glasvezelbundels die willekeurig zijn neergelegd en onderling verbonden  door een bindmiddel, stiksel of mechanisch verankerd door een naaldprikproces. Soms aange- duid als "Continuous Swirl Mat" of "Continuous Fibre Mat".  Conversiefactor    omrekeningsfactor die de verschillen in rekening brengt tussen operationele condities en de  omstandigheden waaronder de karakteristieke waarde is bepaald. Hieronder vallen onder meer  de efecten van tijd, temperatuur, water(damp), tijdsduur van de belasting (kruip) en cyclische  belastingen (vermoeiing). Dik laminaat   een laminaat waarin de mechanische eigenschappen verlopen over de dikte door een verschil in  uithardingscondities over de lagen of een laminaat waarbij in belaste toestand geen sprake is van  een vlakspanningtoestand. Discontinue vezelmat   vezelmat van korte (30 ? 50 mm) vezelbundels die kriskras zijn neergelegd en onderling zijn   verbonden door een bindmiddel (of stiksel). Vaak aangeduid als CSM (= Chopped Strand Mat). Drukinjectie (RTM)   productiemethode voor VVK met een gesloten mal met twee harde malzijden, waarbij de hars  door middel van overdruk in de vezelversterking wordt geperst. Eerste scheur sterkte   breukcriterium voor VVK dat veronderstelt dat de maximale draagkracht van het laminaat is bereikt  als de maximale draagkracht van de zwakste lamel is bereikt. Dit betreft veelal matrixbreuk in  dwars op de vezel belaste lamellen (ook wel aangeduid met ?rst ply failure). Epoxyhars   thermohardend harssysteem op basis van epoxy-groepen, dat uithardt door het cross-linken van  de epoxy-groepen door toevoeging van een hardersysteem. Filamentwikkelen   productiemethode voor VVK met een open mal met één harde malzijde waarbij in hars gedrenkte  vezelbundels om een mal gewikkeld worden. Gebalanceerd laminaat   een laminaat met voor ieder lamel, aan de andere zijde van het middenvlak een lamel die gelijk is  in mechanische eigenschappen, dikte en tegengesteld in oriëntatie.   Opmerking: In een gebalanceerd laminaat treedt geen schuifvervorming op door een axiale trek-  of drukbelasting. Glasovergangstemperatuur (T g)   temperatuur waarbij het polymeer overgaat van de glasfase naar de rubberfase, bepaald conform  NEN-EN ISO 6721-11.  Glasvezel   vezel gebaseerd op silica (SiO 2).  Handlamineren (hand lay-up)   productiemethode voor VVK met een open mal met één harde malzijde, waarbij de hars door  middel van handmatig uitrollen in de vezelversterking wordt aangebracht.  Klassieke laminatentheorie   mechanicamodel dat de laminaateigenschappen voorspelt uitgaande van de stapelvolgorde,   oriëntatie en dikte van de lamellen met orthotrope materiaaleigenschappen waaruit het laminaat  bestaat onder de aanname dat de lamellen niet onderling verschuiven. CUR Aanbeveling 96-2019_NL_bw.indd 17 22-11-19 11:58 18 CROW-CUR  Aanbeveling 96:2019 Koolstofvezel   vezel bestaande uit zeer lange dunne koolstofmoleculen, geproduceerd door pyrolyse van   synthetische vezels in een inerte atmosfeer.  Opmerking Onderscheiden worden High Strength of High Tenacity koolstof, verder aangeduid met   HS- en HT-koolstof en intermediate en high modulus koolstof verder aangeduid met IM-  en HM-koolstof. Lamel   elementaire laag VVK met in beginsel orthotrope materiaaleigenschappen, waaruit een laminaat  wordt opgebouwd.   Opmerking In deze CROW-CUR Aanbeveling worden drie typen lamellen onderscheiden: UD-lamel- len, weefsel-lamellen en matlamellen. Laminaat    laagsgewijs uit lamellen opgebouwd VVK, met in principe verschillende vezeloriëntatie(s) en dikte(s). Legsel   uni-, bi- of multidirectionele vezelversterking waarbij één, twee of meer lagen continue glasvezel- bundels in onderling verschillende richtingen op elkaar zijn gestapeld en met elkaar verbonden  door middel van een stiksel. Aangeduid als NCF (= Non-Crimp Fabric) of Stitched Fabric. Lijmverbinding   een verbinding waarbij contactvlakken aan elkaar worden verbonden, veelal niet-losneembaar,  met een tussenstof die een adhesieve binding biedt, bijvoorbeeld een lijm of een hars. Orthotroop lamel of laminaat    een lamel of laminaat met materiaaleigenschappen die in twee of drie onderling loodrechte richtin- gen anders zijn. Er is sprake van verschillende eigenschappen in 2 of 3 onderling loodrechte assen. Pelspanning    trekspanning loodrecht op het gelijmde vlak Plateaulengte   de lengte van de horizontale tak in een knikkromme. Polyesterhars   thermohardend harssysteem op basis van onverzadigde polyester opgelost in styreen. Opmerking Afhankelijk van de bouwstenen van de polyestermoleculen worden onderscheiden:   dicyclopentadieen (DCPD), ortho-, iso- en iso-NPG-polyesterharsen. Prepreggen   productiemethode voor VVK met een gesloten mal met één harde en één zachte malzijde, waarbij  prepregs op de mal worden aangebracht en daarna door middel van vacuüm (al dan niet met  overdruk) en warmte worden uitgehard.  Prepregs   vezelversterkingen die vóór-geïmpregneerd zijn met hars.  Pultrusie   productiemethode voor pro?elen van VVK met een gedeeltelijk open en gedeeltelijk gesloten mal,  waarbij in hars gedrenkte vezelbundels en vezelversterkingen door een mal worden getrokken en  tegelijkertijd uitgehard.  CUR Aanbeveling 96-2019_NL_bw.indd 18 22-11-19 11:58 Hoofdstuk 1 ? Algemeen   19 Quasi-isotroop (van een laminaat)   bij benadering gelijke eigenschappen in alle richtingen in het vlak van het laminaat door oriëntatie  van lamellen in verscheidene richtingen, typisch voorbeeld: laminaat met 25% van de vezelver- sterking in elk van de richtingen 0°, +45°, -45°, 90°.  Roving   grove, continue (glas)vezelbundel. Sandwich   element dat over het algemeen is opgebouwd uit drie elementen, twee stijve platen aan de   buitenzijde, daartussen een kernmateriaal en een (lijm)verbinding tussen de plaat en de kern,  waarbij de functie van de kern het op afschuiving en normaalkracht koppelen van de huiden is.  Secondary bonding   de hechting die tot stand komt op het grensvlak tussen geheel of gedeeltelijk uitgeharde delen en  hars, bijvoorbeeld door oplamineren of injecteren. Sizing   oppervlaktelaag om de vezel ter bescherming van de vezel tegen beschadiging tijdens het   verwerken en om hechting van de hars te verbeteren. Splices   lameleinden in een laminaat. Spuitroving   roving geschikt voor het proces van vezelspuiten, waarbij de roving tijdens dit proces wordt  gesneden tot vezels van 25-50 mm en samen met hars op een mal worden aangebracht. Symmetrisch laminaat   een laminaat met aan beide zijden van het middenvlak, op gelijke afstand dezelfde lamellen   (richting van de vezels, dikte, materialen). Vacuüminjectie (VA-RTM)   productiemethode voor VVK met een gesloten mal met een harde en een zachte malzijde of twee  harde malzijden, waarbij de hars door middel van vacuüm (onderdruk) in de vezelversterking  wordt gezogen. Vezelspuiten   productiemethode voor VVK met een open mal met één harde malzijde, waarbij hars en korte  vezels laagsgewijs door middel van een spuitpistool, gevolgd door handmatig uitrollen, worden  aangebracht.  Vezelversterkte kunststof   een type composiet materiaal waarbij een polymere hars versterkt en verstijfd wordt met vezels. Vinylesterhars   thermohardend harssysteem op basis van onverzadigde vinyl ester opgelost in styreen, waarbij  uitharden geschiedt door het cross-linken van de onverzadigde vinylesters en styreen mono- meren geïnitieerd door een vrije radicalen leverancier (peroxide). Weefsel   bidirectionele vezelversterking met continue vezelbundels in twee onderling loodrechte richtin- gen die elkaar kruisen in de bindingspunten. Bij grove vezelbundels (rovings) aangeduid als Woven  Roving (WR). Bij ?jne vezelbundels aangeduid als Woven Cloth of Woven Fabric (WC of WF). CUR Aanbeveling 96-2019_NL_bw.indd 19 22-11-19 11:58 20 CROW-CUR  Aanbeveling 96:2019 1.4.3  Afkortingen AVK   Aramidevezelversterkte kunststof CLD  Constant Levensduur Diagram CSM   Chopped Strand Mat (meestal) of Continuous Swirl Mat (soms) CVK   Koolstofvezelversterkte kunststof DCPD   Dicyclopentadieen DSC  Diferentiële Scanning Calorimetrie DMA  Dynamische Mechanische Analyse DMTA  Dynamische Mechanische Thermische Analyse GVK   Glasvezelversterkte kunststof ILCD  International Reference Life Cycle Data System ILSS   Interlaminaire afschuifsterkte (Interlaminar Shear Strength) ILTS   Interlaminaire treksterkte (Interlaminar Tensile Strength) KLT  Klassieke Laminaten Theorie LCA  Life Cycle Analysis LCI  Life Cycle Inventory NCF  Legsel (Non-Crimp Fabric) PPTA  PolyParaphenyleen TereftaalAmide RC  Betrouwbaarheidsklasse (Reliability Class) RTM   Drukinjectie (Resin Transfer Moulding) UD   Unidirectionele vezelversterking, ofwel in één richting georiënteerde continue glasvezel- bundels (Voorkomende aanduidingen: UD-roving, UD-tape (prepreg), UD-legsel en  UD-weefsel) VA-RTM   Vacuüminjectie (Vacuum Assisted Resin Transfer Moulding) VVK  Vezelversterkte kunststof WC  Woven Cloth WF  Woven Fabric WR   Woven Roving CUR Aanbeveling 96-2019_NL_bw.indd 20 22-11-19 11:58 Hoofdstuk 1 ? Algemeen   21 1.5  Symbolen Voor de toepassing van deze norm gelden de volgende symbolen: Symbool Omschrijving  Eenheid A  Normaalkrachten-stijfheidsmatrix   - A (i)  Oppervlakte van (deel i van) VVK-liggerdoorsnede   m 2 A ij  Element op rij i en kolom j van de normaalkracht- en stijfheidsmatrix [A] N/m a   Lengte van een plaat   m B  Normaalkrachten-momenten-koppelmatrix   - B ij   Element op rij i en kolom j van de normaalkrachten-momenten-koppelingsmatrix [B]  N b   Breedte van een plaat   m d b   Nominale boutschacht- of busdiameter  m D   Momenten-stijfheidsmatrix   - D ij   Element op rij i en kolom j van de momenten-stijfheidsmatrix [D]   Nm E Rk   Karakteristieke stijfheidswaarde   N/m 2 E m  Gemiddelde stijfheidswaarde van de steekproef   N/m 2 E 1,2,3   Elasticiteitsmodulus in de materiaalhoofdrichtingen (1, 2 en 3)  N/m 2 F   Geconcentreerde last (puntlast)  N f 1t,Rd   Rekenwaarde van de treksterkte in de vezelhoofdrichting (1-richting) van het lamel N/m 2 f 2c,Rk   Karakteristieke waarde van de druksterkte loodrecht op de vezelhoofdrichting   (2-richting) van het lamel  N/m 2 f t,Rk   Karakteristieke treksterkte van de staaf in de richting van de staafas N/m 2 f c,Rk   Karakteristieke druksterkte van de staaf in de richting van de staafas N/m 2 f c,stab  Karakteristieke druksterkte rekening houdend met plooi en plaatimperfecties N/m 2 f b,t,Rk   Karakteristieke buigtreksterkte van de staaf in de richting van de staafas N/m 2 f b,c,Rk   Karakteristieke buigdruksterkte van de staaf in de richting van de staafas N/m 2 f b,c,stab,Rk  Karakteristieke buigdruksterkte rekening houdend met plooi en plaatimperfecties N/m 2 G f   Vezelgewichtspercentage   % G 12  Afschuifmodulus (glijdingsmodulus) in de materiaalhoofdrichtingen (1 en 2) in het   vlak van een orthotroop laminaat   N/m 2 k   Helling van de dubbellogaritmische vermoeiingssterktekromme   - I (i)   Traagheidsmoment van (deel i van) een liggerdoorsnede   m 4 L  Overspanning van een ligger  m m, n   Aantal termen in lengte respectievelijk breedte van een plaat bij knikbelasting - M Y,Ed  Rekenwaarde van het optredende moment om de Y-as  Nm M Z,Ed   Rekenwaarde van het optredende moment om de Z-as  Nm M Y,Rd   Rekenwaarde van de momentweerstand om de Y-as  Nm M Z,Rd   Rekenwaarde van de momentweerstand om de Z-as  Nm N  Algemene aanduiding van aantal belastingwisselingen tot breuk in een   vermoeiingsbelasting   - N Ed   Rekenwaarde van de optredende normaalkracht  N   N Rd   Rekenwaarde van de weerstand op normaalkracht  N   N t,Rd   Rekenwaarde van de weerstand op normaaltrekkracht  N N c,Rd   Rekenwaarde van de weerstand op normaaldrukkracht  N n   Aantal belastingswisselingen (vermoeiing)   - CUR Aanbeveling 96-2019_NL_bw.indd 21 22-11-19 11:58 22 CROW-CUR  Aanbeveling 96:2019 Symbool Omschrijving  Eenheid n   Grootte van de steekproef bij bepaling van de sterktewaarde   - n   Exponent afhankelijk van het type vezelversterking in de formule voor de  kruipconversiefactor  - P b   Kniklast van een ligger   N q   Gelijkmatig verdeelde belasting per lengte   N/m R   Verhouding tussen de minimale en maximale waarde van de spanning bij vermoeiing  - R   Representatieve (karakteristieke of nominale) draagvermogen c.q. sterkte van de   constructie (Resistance)  N/m 2 R k   Karakteristieke sterktewaarde   N/m 2 R m   Gemiddelde sterktewaarde van de steekproef  N/m 2 r   Straal (van een buis)  m S   Algemene aanduiding voor wisselspanning of ?rek bij vermoeiing  N/m 2 s   Efect van de representatieve (karakteristieke of nominale) belasting (Solicitation) - s  Standaardafwijking van de steekproef  - T Ed   Rekenwaarde van het optredende torsiemoment  Nm T t,Ed   Rekenwaarde van de inwendige St. Venantse wringing  Nm T w,Ed   Rekenwaarde van de inwendige wringing met verhinderde welving  Nm T Rd  Rekenwaarde van de torsieweerstand  Nm T g   Glasovergangstemperatuur  °C T m   Smelttemperatuur  °C t   Wanddikte (van een buis)  m t   Tijdsduur van de belastingen in de formule voor de kruipconversiefactor hr t  Dikte van een laminaat  m u bij   Bijkomende doorbuiging  m u eind   Doorbuiging in de eindtoestand (zakking)  m u el  Tijdsonafhankelijk deel van de vervorming  m u kr   Tijdsafhankelijk deel van de vervorming  m u on   Tijdsonafhankelijke vervorming door een permanent op het constructieonderdeel   werkende belasting  m u tot   Totale vervorming  m u ze   Zeeg  m V f   Vezelvolumepercentage  % V f   Harsvolumepercentage  % V x  Variatiecoëfciënt  - V Y,Ed   Rekenwaarde van de optredende dwarskracht in de Y-richting  N V Z,Ed   Rekenwaarde van de optredende dwarskracht in de Z-richting  N V Y,Rd   Rekenwaarde van de dwarskrachtweerstand in de Y-richting  N V Z,Rd   Rekenwaarde van de dwarskrachtweerstand in de Z-richting  N w tot   Totale doorbuiging  m W f  Vezelmassapercentage  % W y,z  Weerstandsmoment in y- en z-richting  m 3 X k   Karakteristieke waarde van de materiaal- of producteigenschap  - X n   Nominale waarde van de materiaal- of producteigenschap  - CUR Aanbeveling 96-2019_NL_bw.indd 22 22-11-19 11:58 Hoofdstuk 1 ? Algemeen   23 Griekse symbolen _ 1,2,3   Lineaire thermische uitzettingscoëfciënten in de materiaalhoofdrichtingen 1, 2, 3  K -1 _ hars  Lineaire thermische uitzettingscoëfciënt van de hars  K -1 a M  Materiaalfactor  - a M1,2  Partiële materiaalfactoren  - a 12,Rk   Karakteristieke waarde van de afschuifrekgrens in het vlak van een lamel  - ? o  Rekken ter plaatse van de neutrale lijn van het laminaat  - ? 1,Rk   Karakteristieke waarde van de rekgrens in de vezelhoofdrichting (1-richting) van een lamel- ? 2,Rk   Karakteristieke waarde van de rekgrens in de vezelhoofdrichting (2-richting) van een lamel- ? x,Ed   Rekenwaarde van de optredende rek in de x-richting van een laminaat  - ? y,Ed   Rekenwaarde van de optredende rek in de y-richting van een laminaat  - d  Correctiefactor voor de vorm van de doorsnede van de ligger  - d c  Conversiefactor totaal in rekening te brengen - d ca  Conversiefactor voor lijmverbindingen  - d cf  Conversiefactor voor vermoeiingsefecten  - d cv  Conversiefactor voor kruipefecten  - d ct  Conversiefactor voor temperatuurefecten  - d cm  Conversiefactor voor efecten van water(damp)  - a F  Belastingsfactor - e  Hoek met de 1-richting van een lamel of een laminaat  rad g  Krommingen van het laminaat  1/m a xy,Ed   Rekenwaarde van de optredende afschuifrek in het vlak van een laminaat   - h 1,2,3 Thermische geleidingcoëfciënt in materiaalhoofdrichting 1,2,3   W/m 2K h f, r   Thermische geleidingscoëfciënt van vezel resp. hars  W/m 2K i 12  Dwarscontractiecoëfciënt in de materiaalhoofdrichtingen (1 en 2) in het vlak van een orthotroop laminaat- l f  Soortelijke massa van de vezel  kg/m 3 l r  Soortelijke massa van de hars  kg/m 3 o 12,Rd  Rekenwaarde van de schuifsterkte in het vlak van een lamel  N/m 2 o xy,Rk   Karakteristieke schuifsterkte in het vlak van de beschouwde dwarskracht  N/m 2 o xy,stab,Rk  Karakteristieke schuifsterkte rekening houdend met plooi en plaatimperfecties N/m 2 o xz,Ed   Rekenwaarde van de optredende interlaminaire schuifspannning van een laminaat   in het x-z vlak  N/m 2 o xz,Rd   Rekenwaarde van de interlaminaire schuifsterkte van een laminaat in het x-z vlak N/m 2 o yz,Rk   Karakteristieke interlaminaire schuifsterkte van een laminaat in het y-z vlak N/m 2 (Y)E (i)I (i) (Samengestelde) buigstijfheid  N/m 2 (Y)G (i)A (i) (Samengestelde) afschuifstijfheid  N m  Spanning  N/m 2 m amp  Spanningsamplitude bij wisselende belasting  N/m 2 m 1,Ed   Spanning in de vezelhoofdrichting (1-richting) van een lamel  N/m 2 m 2,Ed   Spanning loodrecht op de vezelhoofdrichting (2-richting) van een lamel  N/m 2 m z,Ed   Rekenwaarde van de optredende interlaminaire spannning loodrecht op het plaatvlak N/m 2 m z,Rd   Rekenwaarde van de interlaminaire druk- of treksterkte loodrecht op het plaatvlak N/m 2 CUR Aanbeveling 96-2019_NL_bw.indd 23 22-11-19 11:58 24 CROW-CUR  Aanbeveling 96:2019 1.6  Afspraken voor as-oriëntaties De aangehouden vezelhoeveelheden, vezeloriëntaties en laminaatoriëntaties van een VVK moeten  eenduidig beschreven of weergegeven zijn.   Voor vezels, lamellen, laminaten en constructie-elementen worden de asoriëntaties als aangegeven  in ?guur 1-1 t/m ?guur 1-4 aangehouden. Er geldt:   voor lamelassen wordt de codering 1, 2, 3 gebruikt, voor de laminaatassen de coderingen x, y, z;    voor de globale assen van een constructie element wordt aanbevolen gebruik te maken van de   coderingen X, Y, Z;   de hoek e is de hoek tussen de 1-richting van een lamel en de x-richting van het laminaat. De  keuze van de 1-richting van een lamel is gerelateerd aan de vezeloriëntatie van het lamel. Voor een 0/90° lamel geldt dat een deel van de vezels onder een hoek van 0° en een deel onder een  hoek van 90° georiënteerd zijn ten opzichte van de 1-richting van het lamel. Voor een +/- 45° lamel  geldt dat de vezels onder een hoek van +45° en -45° georiënteerd zijn ten opzichte van de 1-richting  van het lamel. Voor een random georiënteerd lamel mag de 1-richting vrij gekozen worden. Gebrui- kelijk is de 1-richting van een CSM lamel gelijk te nemen aan de x-richting van het laminaat.  De hoeveelheid vezels in de verschillende richtingen van een lamel of laminaat wordt uitgedrukt in:   een percentage [%] van de aanwezige vezelversterking in het lamel of laminaat; óf   het oppervlaktegewicht van de vezelversterking in g/m 2. Opmerking  De x-richting van een laminaat is vaak wel de richting met de meeste vezels, maar hoeft  daar niet mee samen te vallen. Een keuze van de richting wordt veelal logischerwijze gere- lateerd aan de positionering van het laminaat in het constructie-element, zie ?guur 1-4.      Figuur 1-1. Referentie-assen elementaire vezel.   Figuur 1-2. Referentie-assen lamel met vezelhoofdrichting 1. CUR Aanbeveling 96-2019_NL_bw.indd 24 22-11-19 11:58 Hoofdstuk 1 ? Algemeen   25 Figuur 1-3. Referentie-as georiënteerd lamel abcd (1, 2) ten opzichte van globale laminaatassen (x, y) (vlak ABCD). Figuur 1-4. Coördinatensystemen component en doorsnede (X, Y en Z), inclusief laminaatvlakken ABCD (zie ?guur 1-3). CUR Aanbeveling 96-2019_NL_bw.indd 25 22-11-19 11:58 26 CROW-CUR  Aanbeveling 96:2019 2.1  Eisen 2.1.1  Fundamentele eisen Het ontwerp en de berekening van een vezelversterkte kunststof constructie moeten voldoen aan de  algemene regels in NEN-EN 1990, NEN-EN 1991 en de bijbehorende Nederlandse Nationale Bijla- gen.  Voor zover in dit document wordt verwezen naar een NEN-EN norm waarvoor er een Nederlandse  Nationale Bijlage bestaat, is deze bijlage mede van toepassing (zie hiervoor 1.2). Verder zijn de in dit hoofdstuk vermelde aanvullende bepalingen van toepassing. De fundamentele eisen in hoofdstuk 2 van NEN-EN 1990 zijn van toepassing, waarbij geldt dat:   het ontwerp is gebaseerd op grenstoestanden met de in NEN-EN 1990 en NEN-EN 1991 voorge- schreven belastingen en belastingcombinaties;    de voorgeschreven regels en procedures in deze CROW-CUR Aanbeveling voor weerstanden,  bruikbaarheid en duurzaamheid zijn toegepast;   aangetoond is dat de in een berekening aangehouden mechanische eigenschappen en geometri- sche toleranties zijn gerealiseerd, waarbij dit ten minste is beoordeeld op de meest ongunstige  locatie in de constructie en waarbij rekening is gehouden met de mogelijke invloeden van additie- ven en het productieproces en met de afname van de eigenschappen gedurende de ontwerp- levensduur. Opmerking Richtlijnen voor het door testen onderbouwen respectievelijk aantonen zijn opgenomen in  bijlage B. 2.1.2  Betrouwbaarheid Voorgeschreven of overeengekomen betrouwbaarheidsniveaus moeten worden bereikt door het  kwaliteitsbeheer in het ontwerp, de berekening en de uitvoering, conform NEN-EN 1990 en Euro- pese product- en uitvoeringsnormen voor vezelversterkte kunststofen, voor zover beschikbaar. Opmerking Voor pultrusie is NEN-EN 13706 beschikbaar als product- en uitvoeringsnorm.  NEN-EN 13706 schrijft geen betrouwbaarheidsniveau voor. Bij verwijzing naar NEN-EN  13706 moet het betrouwbaarheidsniveau nog worden aangetoond. 2.1.3  Ontwerplevensduur en duurzaamheid 2.1.3.1  Ontwerplevensduur  De aan te houden of aangehouden ontwerplevensduur moet worden overeengekomen. Opmerking In principe geldt voor de aan te houden ontwerplevensduur het uitgangspunt in de  Nationale Bijlage bij NEN-EN 1990 (tabel NB1 - 2.1 en NB8 ? 2.1 van bijlage A1). 2.1.3.2  Duurzaamheid Een VVK-constructie moet gedurende de ontwerplevensduur met een bepaald veiligheidsniveau  voldoen aan de eisen van bruikbaarheid, sterkte en stabiliteit. Dit alles zonder belangrijk verlies aan  gebruiksnut en zonder onvoorzien onderhoud.  Onderdelen van VVK-constructies moeten zodanig worden ontworpen dat: a)   ze gedurende de ontwerplevensduur, in beginsel zonder uitvoerig herstel of vervanging aan de  2  Grondslagen van het ontwerp en de berekening CUR Aanbeveling 96-2019_NL_bw.indd 26 22-11-19 11:58 Hoofdstuk 2 ? Grondslagen van het ontwerp en de berekening   27 eisen blijven voldoen. Hiertoe moet de faalkans aan het begin van de ontwerplevensduur zodanig  klein zijn dat, rekening houdend met een normale